Е.в. император всероссийский соглашается на восстановление власти китайского правительства в Илийском крае, временно занятом русскими войсками с 1871 года. Западная часть этого края, в пределах, обозначенных в VII статье настоящего договора, остается во владении России.

вторник, 21 августа 2007 г.

Назугум

Турған Тохтәмовниң Назугум дегән китавидин...

Йәттинчи бап.

I.

- Бу йәрләрдиму теч әмәс екәнла. Қишниң күни малларму башқа йәрдин озуқ тапалмиңандин кейин, кона хаманниң чөрисигә жиғилидиған охшайду. Ач қалған бөрә-жиртқучларму шу әтраптин кәтмәйдикән. Әву келиватқанларму әшу бөриләр йәп кәткән ала инәкниң егилири болса керәк, - дегән Назугум сайниң ичидә туруп әтрапиға сәп селип қариди. У кийим кечәклириниң барлиғини үстигә кийивалғанлиқтинму анчила музлап кәтмиди. Атлиқ адәмләр хаманға келип қайтқанда, йәнә кәпигә киривалармән дегән еди, лекин ойлап көрсә, бу йәрләрдә бәри бир течлиқ йоқ екән. Бөриләр ахшамлиққа йәнә ала инәкниң қалған-қатқан нәрсилирини йегили келиши мүмкин. Шуңлашқиму бу йәрдин чапсанирақ кетип, күнниң йоруғида бир макан тепивелишни ойлиди.

У чоңқурлиғи адәм бойи келидиған җилғини бойлап, өрләп хелә йәргичә маңди. Амма бу йәрдә топ-топ өскән чиғдин башқа пана болғидәк һеч нәрсә көрүнмәтти. У жуқурлап хелә маңғандин кейинла, дәл-дәрәқләр билән чиғ, тевилға, зириқ тикәнләр копийишкә башлиди. Тохтимай чиқиватқан шамал түзләңниң қарини сай-җиралар билән ериқ-ойманларға учармақта. У әнди күлтүк қар басқан җираниң тегигә чүшмәй, қаптал билән келивататти. Амма у жуқури өрләп бир сайдин иккинчи сайға өтүп, ғәрипкә қарап тағ бағрини көзләп кәчкичә маңғини биләнму, мөккидәк түзүк йәр тапалмиди. Назугум бир дөңгә чиққанда кәйнигә қариведи, нәччә күн қонған кәписи ғил-пал көрүнүп, жирақта қапту. Һелиқи атлиқ адәмләр көрүнмәйду. Бу тәрәптә бүккидә өскән қарийағачларму, бостанлиқ йәрләрму көп екән. Жирақта кичик мәлиләр көп охшайду. У йәрдики өйләрниң турхунлиридин чиққан исни көргәндә Назугум ағзини тамшип, гекитигини қириштуруп йөтилип қойди.

- Улар кәчки тамаққа суйуқ аш етиватамдекин, - девиди, худди шунчә йәрдин бурниға ашкөки селип әткән суйуқ ашниң йеқимлиқ пуриғи кәлгәндәк болди. – Һәр һалда бу тәрәптә адәмләр көп охшайду.

У күнниң йоруғида шу мәлиләрниң четигә йетивалмақчи болди. Толиму чоңқур әмәс сай билән меңип, күнгәй тәрәптики йоған ташниң камирида тохтиди. Икки тәрипи таш билән қоршалған бу камар, шамалдин далда, таша көзләрдин халә екән. У түгүнини йәргә қойуп, сайниң ичидин талларниң қуруған шахлири билән қомучларни жиғип, далда болғидәк бир нәрсә йасавалғандин кейин от қалап, қосиғини тойғузди. Бу күни кечичә отни өчәрмәй олтирип таңни атқуздидә, әтиси қишичә йашиғидәк қолайлиқ макан тепивелиш үчүн йәнә жуқури өрләп кәтти.

Бу чағда тағму йеқинлишип қалған еди. У алдириған һалда бир сайдин иккинчи чүшүп жуқурилап кәтти. Болупму ичигә адәм турмақ һайванларму кирәлмәйдиған, икки тәрипини өйдәк йоған хада ташлар қоршиған чоңқур сайға улашқанда, худди нәччә вақиттин бери издәп келиватқан нәрсисини тапқандәк хошал болди. Йан бағирлирида йавайи алма, өрүкләр билән бүк таллар, азған билән тевилғилар өскән сайниң тегидә су ақидекән. Чөриси муз тутуп кәткән суниң шавқуни бөләкчә һәйвәтлик аңлинип туриду.

Су ойуп жилдин – жилға чоңқурлишип кәткән сайниң һәр икки тәрипи тик йарға айлинип кетипту. Назугум мундақ хада ташлиқ чатқанлиқни пәқәт Муздавандин чүшүп келиватқандила учратқан. Бу чоңқур сайниң тегидики чөпләр адәм өткүсиз қелин екән. Улар егиз өскән петичә қуруп қорай болуп қапту. Назугум сайға қандақ чүшәрини билмәй, хелә йәргичә қаптални бойлап маңди вә: «Бу маңа охшаш қачқан-мөккән мусапирларниң макани екән. Униң ичигә кирип кәтсәм манҗурларниң бир түмән чериги бир жил издисиму тапалмас», дәп ойлиди вә йан бағридики йоған ташларниң арисидин өмләп өтүп, қелин җиңғилниң ичигә кирип кәткән инчикә йолға дуч кәлди.

«Бу, әтималим, тошқан билән түлкиләр салған йол охшайду. Улар өткән йәрдин өтәлмәймәнмекинтаң», дәп җиңғилниң ичигә кирди вә бу инчикә йолда келиветип сайниң тегидики суғиму улашти. Йол судин өтүп талларниң ариси билән йәнә жуқури өрләп чиқип кетидекән. «Мошу йол билән маңивәрсәм бир йәргә барармән», дәп ойлиған Назугум ташларни дәссәп, улуқ суниң иккинчи қанитиға өттидә, техиму қелин җаңгаллиқ ичигә кириведи, йеқинла йәрдин бир топ кәклик қанатлирини қаттиқ қеқип асманға көтирилди. Нәччә күндин бери қечип-мөкүп жүрүп бундақ тәсадипларға көзи үгинип қалған Назугум, униңға анчила әһмийәт бәрмиди. Йарларниң түвидики қақираң йәрләрдә қирғавуллар данлап жүрүпту. Назугум уларға қизиқип бир аз вақитқичә қарап турди.

------------------

Давами...

- У сайниң ичидики чатқанлар арисида келиветип, егизирәк йәрдик йапилақ ташниң үстидә турған өңкүрни көрүп қалди. Башта бу йәргә илпиз чиқмиса, башқа нәрсә чиқалмас дкгән ойға келип униң алдидики ташни йақилап өттидә, бир аз йәргичә жуқурилап маңди. Амма, немишкиду, адәиләр қол билән ойуп йасап қойғандәк көрүнгән өңкүр, униң көзигә иссиқ көрүнгәндәк қилди.

“Өзимуғу маңа лайиқ охшайду”, дәп ойлиди у. Лекин өңкүрниң қешиға келишкә әймәнди. Йеқин йәрдә буниңдин башқа пана қилғидәк нәрсә тапалмай, ахири әшу өңкүргә киришкә қарар қилип : “Әгәр униң ичидә бирәр жиртқуч һайван болсичу? Таваккәл, башқа кәлгәнни көрәрмән” дәп ойлиди.

Назугум қолиға тайинивалған тайиғини тутуп, өңкүр алдидики супиға охшаш йапилақ ташқа авайлап чиқти. У өңкүр ичидин әву күни қосиғини йеривәткини аз қалған қаванға охшаш жиртқуч һайванларниң бири чиқип етиламдекин девиди, лекин худайа шүкри, һеч нәрсә йоқ екән. У өңкүр ағзида хелә вақитқичә тиңирқап турди. Униң ичигә синчилап қариведи, көзи йәткән йәрдә һеч нәрсини көрмәй, аста, еһтийат билән өңкүрниң ичигә кирди. Лекин жүриги қаттиқ соқуп, қорқуп турсиму, чапсанирақ униң ичигә җайлишивелишни ойлиди.

Назугум өңкүрниң ичигә киргәндин кейин тәкши сәп селип қариведи, бу йәрдә һеч қандақ нәрсә йоқ екән. Қолидики тайақни ташлаветип, мүрисидин еғир жүкни йәрғә қойғандәк, чоңқур нәпәс алдидә, пут-қолини созуп олтарди вә хелә вақитқичә орнидин қозғалмиди. Пәқәт һадуғи чиққандин кейинла торуси пака, лекин ичи худди бир еғиз өйчилик өңкүрниң ичигә башқидин қариди. Униңға киридиған йәрдә икки тал йапилақ таш болуп, ичи йумшақ сеғиз топа екән. Йәргә чечилип кәткән түкләр билән ғаҗилап ташлавәткән устиханларни көрүп: “Әтималим, бу бөриләрниң өңкүри болса керәк” дегән ойға кәлди. Амма немила болса ичигә киривалдимғу, әнди бу йәрни йолвас кәлсиму бәрмәсмән, өзини өзи хатирҗәм қилди.

Назугум сиртқа чиқип талларниң шахлирини җиғип келип өңкүрниң алдиға от қалап, чай қайнатти. Кәчкичә талада жүрүп музлап кәткәчкә, чай ичип иссиниш билән езилип, уйқиси келишкә башлиди. У йәнә бир қетим сиртқа чиқип астиға селип йатқидәк қуруқ чөпләрни әкирди. Бу чағда өңкүрниң ичи иссип, көзгиму иллиқ көрүнүп қалған еди.

У бүгүн кечә өңкүрниң ғоҗайинлири келип қалармекин дәп тәшвишләнгән, һәқиқәтәнму, шундақ болди. Кечичә һувлиған бөриләрниң авази тохтимиди. Йеқинла йәрдә мөшүкниң көзлиригә охшаш пақирап турған көзләр көрүнди. Улар оттин, йә униң йенида олтарған адәмдин қорқтиму җүръәт қилип өңкүр ичигә кирмиди. Бәзилири нерағирақ бир йәрдә қизил тиллирини саңгилитип, отқа қарап тураттидә, андин бир аз һувлап, өңкүр тәрәпкә йеқинлатти. Буни байқиған Назугум қуруқ шахларни көпирәк селип, йалқунлап йанған отларни өңкүрниң тешидики йапилақ ташқа иштирәттидә, қолидики йоған тайиғини тутуп туратти. Өзлирини бу сайниң бирдин-бир ғоҗайини һесаплап келиватқан бөриләр, бу немә вақиәдур, дәп һәйран болғандәк, иккинчи қапталдик егиз дөңгә чиқаттидә, өңкүргә қарап зоңзийип олтиратти. Улар өңкүргә киривелип, от қалаватқан адәмниң өзлирини көрсә, вақришип қачидиған, узун көйнәклик айал киши екәнлигигә һәйран болуп, буниңға мунчелик күч-ғәйрәт нәдин пәйда болдекин дегәндәк йәрләрни татлап қойатти. Улар мундақ бешида йағлиғи бар айалниң өзлиригә қарши чиқмайдиғанлиғини йахши билгәшкә, бу йәрдин толиму жирақ кәтмәй, у угимизни бошитип берәмдикин дегәндәк әтрапни айлинип жүришиду.

Бөриләр Назугумниң угисини бошитип бәрмәйдиғиниға көзи йетип, таңға йеқин йәнә бир нәччә қетим аччиғи билән созуп-созуп һувлидидә, тимақлири билән йәрләрни татлап, қарларни тозутқандин кейин, сайни жуқарлап нәгиду йоқалди.

Назугум, бу өңкүргә бөриләр йәнә келип қаларму дәп, бир нәччә күн кечилири дим-дам болуп жүрди. Амма улар йенип кәлмиди. Әйнә шуниңдин кейинла, хатирҗәм болған Назугум өңкүрдә, худди шу бөриләр охшаш һайат кәчүрүшкә башлиди. У күнгәйдики қапталларға чиқип, кәклик билән чилларға қилтақ қойатти. Бәзидә сайни төвәнләп ашлиқ вә көктат тәргән йәрләрдин озуқ издәтти.

--------------

(давами бар)

давами...

II

Назугум сайниң төвән тәрипидики топ қарийағач қешиға җайлашқан қишлақтин һәр күни әтигәндә қойларни һайдап чиқидиған чуғи кичик бовайға бир нәччә күнгичә зәң қойуп жүрди. Өгүзи Қәшқәр пәдисидә түзла йепилған пака өйдин чиқидиған бовай билән йағлиғиниң үстидин бастуруп төпә кийивалған момайдин башқа киши көрүнмәтти. Бовай болса қойлирини дәсләп ашлиғи жиғиштурулуп болған еңизлиққа апираттидә, күн иссиғанда өзи турған өңкүрниң төвән тәрипидики қапталларға әкилип отлитатти. У қойлирини кәчқурунлиғи һайдап кетидиған. Учисиға йақиси йоқ узун қара чапан кийип, белини ағамча билән бағлавалған момай жуйунда-чақан төкидиған чағдила талаға чиқмиса, башқа вақитта өйидә болатти.

Назугум қосиғи ечип, өзигә озуқ тапалмиған күнлири бу қишлаққа тавакәл дәп кирип беришқа тәмшиләттийу, лекин

җүръәт қилалматти. Уларниң өйигә йеқин бир далдиға келип сәп салдидә: “Улар биз хәқләрдин охшайду” дегән хуласигә кәлди. Өйигә техиму йеқинарақ барай дегән ойда бир нәччә қәдәм илгириливеди, тамниң далдисида йатқан бөридәк йоған иштни көрүп, арқисиға қайтти.

У бир нәччә күн йоған ташниң далдисиға мөкүвелип, қойлирини һайдап өзигә йеқинла келидиған бовайға алаһидә зәң қойуп қариди. Немишкиду, күмүчтәк ақарған сақал-бурути қапиғини йепип туридиған қелин қашлири билән йоған көзлири дадисини әслитәтти. Униң көзигә бовайниң бешидики қара әлтиридин тикилгән төписи, рәңги өңүп кәткән, йақиси йоқ, узун периҗә чапини билән белидики лата потиси, һәтта кигиз пайпақ үстидин кийгән чоруғиму көзигә иллиқ көрүнүп кәтти. У бир нәччә қетим йоған ташниң кәйнидин сәкрәп чиқип, бовайниң бойнини қучақлимақчи болдийу, лекин өзиниң қачқун екәнлиги есиға келип тохтап қалди. Қойчи бовай қойнидин беғирәң насвай қапиғини елип, алиқиниға нас қуйғинини көргәндә, көзлиридин тарам-тарам йаш еқип кәтти. Бу бовайниң насвай қапиғиму дадамниңкигә охшайдекән,

- деди у көз йешини пәшмитиниң йеңиға етиветип. Назугум бүгүн тақәт қилалмидидә, орнидин туруп, таш үстидә олтарған олтаған бовайға йеқинлиди.

- Әссалам, бова!

Әндила насвай чекәй дәп турған бовайниң асмандин чүшкәндәк пәйда болған бу айални көрүп һәйран болғини шунчилик қолидики қапиғи йәргә чүшүп кәтти.

- Һуй, сән нәдин келип қалдиң?! Ваәләйкүм әссалам. – Немә қиларини билмәй тәнтирәп қалған бовай һодуқуп сөзлиди. – Һазирла қариғинимда, бу әтрапта һеч ким көрүнмигәндәк қиливедиғу.

Бовай қолини асманға көтирип бир нәрсиләрни пичирлап оқуп, узун сақилини сийпиведи, Назугумму тәңла қолини асманға көтәрди.

- Һой, қизим, хизир һайдап келип қалмиғансән бу йаққа? Қайақтин пәйда болдуң?

Бовай йәргә чүшүп кәткән насвай қапиғини алмастинла, йәнә кәйнигә бир-икки қәдәм даҗиди....

(давами бар)…

---

давами...

У бу тәвәдә йашаватқандин бери учисиға мундақ һал-қизил рәңдин пәшмәт, бешиға қундуз бөк, йешил рәңлик лазим, путиға четик кийгән айал хәқни учратмиған еди. У көзлирини чимчиқлитип, Назугумниң буғдай өңлүк үзигә, қаңшалиқ бурниға, от чақнап туридиған йоған қара көзлиригә, қапиғини қақса бири-бири билән гирәлишип кетидиған узун ктрпиклиригә һәйран болуп қаримақта. “Бу маңа көрүниватқан җин йаки пәриләрдин болуши керәк” дәп ойлиған бовай өзини қиздин тартип, ичидә бир нәрсиләрни оқушқа башлиди. Бовайниң растла уйғур екәнлигини билгән Назугум хошаллиғида униңға техиму йеқинлиди.

- Қорқмисила бова, мән қалмақлардин қечип чөл-байанларни маканлап жүргән бир мусапир болимән.

Бу сөзни аңлиған бовай “бу һәқиқәтәнла адәм екәнғу” дегәндәк қайтидин һәс һошини жиғип, бир-икки өәдәм йеқинлидидә, Назугумниң гөзәл чирайиға, бой турқиға йаңливаштин көз ташлиди. Һәтта кичик балидәк чаққанлиқ билән уни бир айлинип көрүп чиқтидә:

- Һой, үч – төрт җүмәдин бери соланлар издәп жургән Назугум сән әмәсту?! – деди.

Назугум өзи һәққидики гәп – сөзләрниң бу тәвәләргиму йетип кәлгинини чүшәндидә чоңқур нәпәс алди.

- Шу Назугум мән болимән, - деди…

Өзигә очуқ чирай җавап қайтурған қизниғ житилип кәткән кийимлиригә қараватқан бовай һайаҗанланди.

- Қизим, һелиқи Сумулдики Мо тебу дегән соланни боғузлаветип қечип кәткән Назугум растла сәнма? – Бовай мону бәллири инчикә җуганниң қолидин унчелик чоң ишлар кәлмәс дегәндәк тәптишләп сориди вә униң гепигә һәм ишәнмигәндәк, һәм һәйран болғандәк күлди.

- Биз сениң париңиңни қәшқәрлик содигәр Иминахундин аңливедуқ. Шу раст екәндә, - деди бовай.

- Қайси Иминахундин дәватидила, бова? – Назугум тонуш исимни аңлиғанда таңирқап туруп қалди.

- Бу йақларға Қәшқәрдин келип, мәлә-мәлиләрни арилап, сода қилип жүргән Иминахун дегән бир суйуқ адәм бар. Бир аз күн жутқа қайттим йоқап кетиведи, йеқинда йәнә пәйда болуп қапту. У сени йахши тонуйдекәнғу.

- Пака бойлуқ, бешини бир йениға қийсийитип маңидиған адәм әмәсту?

- Һә шу. Мениң айалимға гәп үгитип, йолдин чиқарғанму әшу Назугум. Шуңлашқа айалим маңа Хан йайлақта қаримай қойди дәйду. У мошу мәлиләргә келип, сениң тоғрилиқ һәр хил параңларни тарқитип жүриду.

- Техи мундақму параңлар бар десилара бова.

Вижиқ бовайниң ақ күңүллиүклиги билән саддилиғи йеқип қалған Назугум, бу сөзләрни аңлап сәл әйминип, тартинғини билән әнди өзини униң алдида әркин һис қилдидә:

- Һә, бова, мән шу айал болимән, - деди йәнә ишәшлик сөзләп.

- Йа, Алла, яратқан егәм, өзәң қоллиғайсән. Һой, қизим, мону уруқчидәк җениң билән шунчелик йоған соланға қандақму күчүң йәткәнду? – У көзлирини йоған ечип Назугумға қариди вә униң ейтқанлирини техиму ениқлимақчи болуп бир нәччә қетим соалларму қойди. Лекин шундиму “һәй, у қиз бу әмәс болуш керәк” дегән ой бешидин кәтмәй қойди.

- Адәм дегән башқа кәлсә батур екән, бова, - деди Назугум.

- Раст ейтисән, қизим. У дегиниңму тоғра. Черикләрниң қолидики қара милтиқни демисәң уларниң қушқачниң җеничеликму күчи йоқ. Әгәр шу нәрсисила йоқ болса, йәттә-сәккизин өзәмла чоқмақ билән уҗуқтураттим. Лекин заман һазир шуларниңдә. Касапәтләр бу җаһанни чил бөридәкла қапсап кәттиғу. Ахир заман йеқинлашқанда дунийани йаҗу-мәҗу дегән нәрсиләр басиду дәйдиған. Шуниңға қариғанда ахир заман йеқинлишип қалдимекин... – Бовай сәл тиңирқап сөзини давам қилди. – Шунчә қалмақ бир қизға егә болалмиғандин кейин уларму чағлиқ екән. Мана сени қачандин бери икки йүздин ошуқ солан Или дәрийасидин тартип та мошу Кәтмән тағлириғичә болған арилиқни ишттәк қасирип, тинтип жүриду. Улар сени мөкүвалған болуши керәк дәп, бу тәвәдә от қоймиған йәрлири қалмиди.

Назугум бу сөзләрни аңлап көңли әнсирәп қалди.

- Уларға тутуқ бәрмәй жүргиниңгә қарап қәйсәр қиз екән дәп ойлаттим. – Бовай Назугумға зоқлиниш билән қариди.

- Шунчә вақиттин бери нәләрдә жүрүп җан сақлидиң қизим?

(давами бар)…

----

(давами)

- Ешим чөлләрдә, чейим көлләрдә екән, бова. Худайим бәндисини рисқисиз йаратмайдекән.

- У дегиниңму тоғра балам. Лекин бу тәвәдә сән турмақ мән дәп көксигә урған жигитләрниңму йошурунуп журиши асан әмәс. – У Назугумға бириничи көрүши биләнла кәйни-кәйнидин һәр хил соалларни сорап, өзиму һәр хил гәпләрни сөзләп кәткинигә қисилип қалдиму бир чағда:

- Һой қизим, қосиғиңму ечип кәткәнду. Мән сени қуруқ параң билән тутп турғинимни қара. Әйнә әву топ қарийағачниң қешида көрүнгән өй бизниң өй болиду. Җүри берип чай ичәйли, - деди.

Бовай бу сөзни ейтишни ейтип қойдидә, амма буниңдин бир нәччә күн илгирила соланларниң Назугумни издәп, өйигә кәлгинини йадиға елип:

- Сени издәп бу тәрәпләргиму соланлар келип кәтти. Пәхәс болмисаң көрүп қелиши мүмкин, - дәп қошуп қойди.

- Мән силәр тәрәпкә барғиним билән улар көрүп қаламдекин, - деди Назугум бовайниң өйигә анчила зорлап кәтмигинини байқап.

- Һә, бир һесапта у дегиниңма тоғра, - деди. Бовай бу қизни қйгә апиралмисамму һалидин хәвәр елип турай дегән ойға келип:

- Қишниң бу соғида қәйәрләрдә түнәп жүрисән? – дәп сориди.

- Сайниң ичидики ташларниң камалири мениң маканим, бова. Бовайниң ичи ағрип кәтти.

- Мән һайатимда талай адәмләрниң җәври-җапа чекип, қийналғинини көрсәмму, саңа охшаш аҗиз кишиниң мошундақ соғда өй-макансиз йалғуз жүргинини көрмигән едим. Қулақ бурунлириң қаридап, үшшүп кәткәнму немә? – деди у өз балисиға көйүнгәндәк ечинип. – Мән сени һазир өйгә башлап барғиним билән холум-хошнилар көрүп қелиши мүмкин. Униңдин көрә сән мошу қойларға көз қириңни селип, ташниң далдисида олтирип турғин. Мән өйгә берип саңа йегидәк бир нәрсә елип келәй.

- Мақул.

Бовай тайиғини қолтуғиға қистуруп өйи тәрәпкә иштик меңип кәтти.

Назугум бу бовайни учратқиниға бир ишәнсә, бир ишәнгүси кәлмәтти. “Һәқиқәтәнла мени униңға әмәс, уни маңа хизир һайдап кәлдиғу” дәймән дәтти. Бир туруп “бовай өйигә берип мениң қечип-мөкүп жүргинимни соланларға ейтип қоймиса болаттиғу” дәп әндишә қилди. Ахирида “Йақ, мундақ ақ көңүл адәмләр һәргиз сатқунлуқ қилмайду” дәп өз көңлини өзи бәзилиди.

У хаталашмапту. Бовай қандақ чапсан кәткән болса, шундақ чапсан қайтип кәлди.

- Қизим, балдур мону периҗини кийивалғин. Музлап кетипсән, - әстиригә жуң селип,қолда шириған узун чапан билән Назугум һәр-күни момайниң бешида көрүп жүргән төпини ғоҗундин чиқарди.

- Рәхмәт бова. – У қелин вә узун чапанни кийиведи әзәйи бәдини гойа от йаққан өйгә киргәндәк иссип қалди. Ичи чоңқур төпини болса, қулақлириғичә чөкүрүп кийивалди.

- Әнди, қизим, мону йәргә келип олтар. Момайға сениң тоғрилиқ ейтиведим толиму хошал болуп кәтти. Һәтта һейт-айәмгә дәп сақлап жүргән нәрсилирини чиқирип, бир қапақ чай етип бәрди. Тала-түздә қонуп йетип жүрүп иссиқ чай ичмигиниңгә хели вақит болғанду. – Бовай қапақтики һори пуқирап турған чайни кайпаң һеҗиргә қуйдидә, ғоҗунини йейип, униң ичидики тоғачларниң бирини төрткә бөлүп уштуп қойди. – Кәл, қизим, кәмбәғәлниң бир тойғини, бай болғини дәйду. Қени, алдиримай олтирип, қосиғиңни тойғизивал. Момаң ахшамлиққа аччиқ-чүчүк аш етип қойидиған болди. Қараңғу чүшүп, әл айиғи бесилғанда сени өйгә елип кетимән.

Назугум йумшақ тоғач билән қайнақ чайни раһәтлинип ичти, пешаниси билән бойунлиридин үнчидәк йалтирлиған тәрләр чиқти.

- Далада йалаң-йопуқ жүрүп тазиму музлапсәндә. Һелиму худа сақлап үшшүп қалмапсән, - деди бовай қапақтики чайниң йерими түгигәндә сөз башлап. - Өзәң әсли қәйәрдин болисән, қизим?

-Қәшқәрдики Булақ бешидин – деди Назугум.

-Һә, толиму жирақтин кәпсәнкәндә, қизим... Манҗурлар Қәшқәр тәрәптин миңлиған қизларни палап Илиға әкәпту дегән параңлар тарқиливеди, шу гәпләр раст екәндә. Ата-анаң болғеди?

- Анам кичик чеғимда өлүп кәткән екән. Атам бар. Униң бой-турқиму, чирай-шәклиму силигила охшатти. Байа силини көргәндә атам есимға кәлди...

- Көп җапалар тартипсән, қизим. Амма мундақ еғир күнләр һәммимизниң бешиға чүшти. Мана бизму Ақсудин болимиз...

(давами бар)

- Бизниң Ақсудинма, бова? – Назугум бу сөзини аңлиғанда йеқин қериндиши тепилип қалғандәк хошал болуп кәтти. Чүнки теғида бөриләр, шәһәр-йезилирида манҗур-қалмақлар һөкүмранлиқ қиливатқан бу чәт йезида өзиниң жутдишинила әмәс, һәтта башқа уйғурларни учритимән дәп ойлимиған еди.

- Һә, шу Ақсудин, қизим. Тегини сүрүштүрсәк һәммимизниңла йилтизи бир йәрдин чиқиду. Буниңдин атмиш-йәтмиш жил илгәрки манҗур-хитайлар бизниң ата-бовилиримизниму саңа охшаш, мошу тәрәпләргә палап өзлири үчүн ашлиқ, мал-варини үчүн йәм-боғуз тәргүзгән екән. Шуниң бу йақи бизни немә күнләрни баштин кәчүрмиди дәйсән? Ата-анимиз шунчә жил йашиған болсиму, бәри бир бу йәрләргә үгинәлмәй Ақсу шәһирини арзу қилип, дунийадин өтти. Биз болсақ әшу ата-анилиримизниң қәбрини житимсиратмай қериватимиз. Чоң оғлум буниңдин жигирмә бәш жил илгири Ақсуға кетимән дәп Ғулҗиға бериведи, манҗурлар бир нәччә жигитләр билән алванға тутуп сепил соқтурғили ичкиригә елип кетипту, йенип кәлмиди. Кәлгәнләрдин сүрүштүрсәм, там бесип өлүп кетипту. Биз һәтта униң өлүгиниму көрмидуқ. Бизму башқа уйғурларға охшаш җан қачуруп тағ йақилап, ғәрипкә силҗип мошу мошу йәрләрдә маканлап қалдуқ. Сән қечип келиватқан йолниң тағ бағридики парчә-парчә мәлиләрниң көпчилиги дегидәк, әшу бир заманларда Алтишәһәр тәрәпләрдин паланған уйғурлар макан қилип гүлләткән жутлар. Шуңлашқа бу тәрәпләрдик бәзи мәлиләрниң атлириму, у тәрәптики жутларниңкигә охшаш.

(давами бар)

Комментариев нет:

Xerite korush