Е.в. император всероссийский соглашается на восстановление власти китайского правительства в Илийском крае, временно занятом русскими войсками с 1871 года. Западная часть этого края, в пределах, обозначенных в VII статье настоящего договора, остается во владении России.

среда, 22 августа 2007 г.

Зәпәрнамә

Көкләй десәң уйғурум, су болайму, йилтизму?
Чақнай десәң уйғурум, ай болайму, йултузму?



ۋە`ئەلەيكۇم ئەسسالام ئەمەرەن ئەپەندى:
ئەسىرىمنىڭ سىلىگە يارىغانلىقىدىن ناھايىتى خۇرسەنمەن، ئەگەر مەنىڭ يوللىغان ئەسىرىمدىن سىرىلىك يەزىقىدا ئالاقە قىلىدىغان قەرىنداشلىرىممۇ بەھرلەنسە بۇ مەن ئۇچۇن ئالەمچە شاتلىق ئىدى، ئەپسۇس ئەسەرنىڭ ھەجمى بەك كوپ بولغانلىقتىن ھەممىسىنى تولۇق ھالسا تورغا يوللاپ بولۇشقا ۋاقىت چىقىرالمايدىغان ئوخشايمەن، شۇڭا ئۇنىڭ داۋامىنى سچان قىلىپ پايدىلىنىدىغانلاق ئۇچۇن ئورخۇن ئۇيغۇر تارىخ تور بەتىدە چۇشۇرىۋەلىشقا قويۇپ قوياي دەپ ئويلىغان ئىدىم. ئەگەر پارچىسى بولسىمۇ قويۇپ قوياي دەپ قارىسىلا مەيلى بىلىۋالدىكى نۇسخىسىدىن پايدىلىناملا ۋە ياكى ئورخۇندىكى نۇسخىسىدىن پايدىلىناملا سىلىگە رۇخسەت. (تەۋسىيە: مەنىڭچە ئورخۇندىكىسى بىرقەدەر بەلەن چىققان، شۇنىڭدىن پايدىلانسىلا، مەن بىلىۋالنىڭ بەزى ئىقتىدارلىرىنى بىلەلمىگەچكە، ئورخۇندىكىدەك سۇپەتلىك چىقىرالماي قالدىم) لەكىن تور بەتنى ئۇلىنىش قىلىشنى ئۇنتۇپ قالمىغايلا.
ئاخىرىدا سىلىنىڭمۇ ئا`ئىلىلىرىدىكى خانىملىرى ۋە پەرزەنتلىرىگە ۋە بارلىق ئۇرۇق- تۇققانلىرىغا تىنچلىق ۋە خاتىركەملىك تىلەيمەن.
تور بەتىمىزدىكى سىلىگە يارىغان ماتەرىياللاردىن خالىغانلىرىنى سىرىلىك يەزىقىغا ئايلاندۇرۇپ پايدىلانسىلا بولىدۇ، ھەم سىلىنىڭ ۋاقىتلىرى يەتكەن دا`ئىرىدە روسىيەنىڭ بىز ھەقتىكى تەتقىقات نەتىجىلىرىدىن ۋەتىنىمىزنىڭ ئەھۋالىغا ماسلاشتۇرۇپ ئۇچۇر بىلەن تەمىنلەشلىرىنى ئۇمۇت قىلىمەن.

ھورمەت بىلەن: ياۋۇز






Вә`әләйкум Әссалам Әмәрән Әпәнди:
Әсиримниң силигә яриғанлиқидин наһайити хурсәнмән, әгәр мәниң йоллиған әсиримдин Кирилик йәзиқида алақә қилидиған қәриндашлиримму бәһрләнсә бу мән учун аләмчә шатлиқ иди, әпсус әсәрниң һәжми бәк коп болғанлиқтин һәммисини толуқ һалса торға йоллап болушқа вақит чиқиралмайдиған охшаймән, шуңа униң давамини Сцан қилип пайдилинидиғанлақ учун Орхун Уйғур Тарих Тор бәтидә чушуривәлишқа қоюп қояй дәп ойлиған идим. Әгәр парчиси болсиму қоюп қояй дәп қарисила мәйли Биливалдики нусхисидин пайдилинамла вә яки Орхундики нусхисидин пайдилинамла силигә рухсәт. (тәвсийә: мәниңчә орхундикиси бирқәдәр бәлән чиққан, шуниңдин пайдилансила, мән Биливалниң бәзи иқтидарлирини биләлмигәчкә, Орхундикидәк супәтлик чиқиралмай қалдим) ләкин тор бәтни улиниш қилишни унтуп қалмиғайла.
Ахирида силиниңму А`илилиридики ханимлири вә пәрзәнтлиригә вә барлиқ уруқ- туққанлириға тинчлиқ вә хатиркәмлик тиләймән.

Тор бәтимиздики силигә яриған матәрияллардин халиғанлирини кирилик йәзиқиға айландуруп пайдилансила болиду, һәм силиниң вақитлири йәткән да`иридә Росийәниң биз һәқтики тәтқиқат нәтижилиридин вәтинимизниң әһвалиға маслаштуруп учур билән тәминләшлирини умут қилимән.



Һөрмәт билән: Явуз


www.orkhun.com

©




Йолланма темиси : тарихи дастан ---- Зәпәрнамә

Йоллиғучидин: атақлиқ уйғур шаъири вә тарихчиси Молла Шакир уйғур классик әдәбият вә тарих сәһиписидә көзгә көрүнгән төһписи бар шаъирлардин болуп һесаблиниду.




Молла Шакир 1802- йили туғулған болуп, вапати тоғрилиқ ениқ мәлумат йоқ, "зәпәрнамә" апторниң йирик әмгәклириниң бири болуп, бу әсәрниң бирнәччә хил қолязма нусхиси сақланмақта. Бу дастанда Ақсу хәлқиниң манжу истибдатлириниң зулмиға қарши көриши вә батурларчә елип барған урушлири тәсвирләнгән болуп, биз бу қетим бу әсәрниң "Ақсу әдәбияти" зһурнилиниң 1981- вә 1982- йиллиқ санлирида тонуштурулған нусхиси асасида тор бетимизгә йоллидуқ. Бу нусхида әсли әсәрниң тилиға садиқ болуш асасида бурунқи уйғур елипбәсигә киргүзүлмигән " ө, ү " һәрплири һазирқи имла қайдиси бойичә қошулғандин сирт, әсли әсәрдә изаһат берилгән сөзләр қизил рәң билән берилип ян тәрипигә изаһати берилди. Униңдин башқа сөз ибариләр өзгәртилмәй әйни бойичә берилди.



Һөрмәт билән:


Молла Шакир


Молла Шакир өз заманисида өткән муъәллипләр вә шәрқ язғучилириниң адити бойичә "Зәпәрнамә " дастанини башлаштин илгири "Һәмд" вә "Наъитләр"ни язғандин кейин дастанниң бир бөлүмини қозғилаңға башчилиқ қилған хожиларниң тарихиға беғишлап шундақ язиду:



Мубарәк ати ати хуажә сәйид жама,

Оләр қутби әқтап саһип камал. Улуғ киши мәнисидә

Бәшарәт берип әрди хәйри бәшәр, адәмниң яхшиси

Диди чини мачинъға әйләң сәпәр.

Бар әрмиш бу мачинда шәһри кетәк,

Қириқ шәһәр деди бәзиләр қириқ йәк.

Дуъа билән әйләң уларни һалак,

Һәммә қәвми бәд қағуси зири хак. Топа астида

Барурсиз мазар тағ билә әрдәвил, Ақсуниң бурунқи нами

Өтәр өмриңиз дәври он икки йил.

Ки абад етип әйләңиз ханиқаһ,
......................

Болур ол зәмин мәнзили тәкйәгаһ
.....................

Ата әйлимигәй һәқ саңа бир оғул,

Көңүл болмағай шадлиқтин мулул.

Мубарәк ати мәвләви әршидин,

Өзи қутпдур муршиди раһидин. Дин йолиға башлиғучи

Мусулман болур тағда туғлуқ төмүр,

Болуп әһли исламда әткәй өмүр.

Илә шәһрини дини ислам ачип,

Жәһан сәпһәсиғә жаваһир сачип.

Иләниң ати әрдики болғусун,

Баян әйләйин мәхпи сөз қалмасун.

Улар мәнзили болди болди шәһири күсәнд,

Болуп мәхпи сөзләрдин агаһсән.

Күсәндниң ати болди андин куча,

Кучада болур мәнзили тәкйәгаһ. Таянж база, қорған, қәлъә

Куча шәһриниң чөрәси ташдур,

Хожам мәнзили ким чаһар бағдур.

Куча шәһридә шаһи алий жанап,

Толуқ қилди мәшриқда ол аптап.

Гәһи әйтур әрди халайиққа дәрс,

Мурид тәрбийәт әйләди әлғәрәз. Сөзниң қисқиси

Бүгүр, корла ву шәһри турпан, қумул,

Қилип жану дил бәйъәтини қобул.

Куча шәһрини әйләди пайтәхт.

Қилип падишаһлиқни олниң бәхт.

Яна Қашиғәр, Яркәнду, Хотән,

Тутуп ярлиқни һәммә жану тән.

Яна шәһри бәр -бәр билән әрдәвил,

(Хәлқ ривайәтлиригә асасланғанда Үчтурпанниң Әрәпчә исми)

Туруп хизмәтидә һәммә жану дил.

**********************************************************************
Кәл и вәъизгуй бир сухән саз қил,

Қилип қиссә көтә сөзүң аз қил. Қисқа

Ки йүз йәтмиш үч йил сәккиз шәһәр,

Хәлқ үстидә тапти мәнчиң зәпәр.

Бу муддәттә мәнчиңлар, қалмақ сорап,

Рәъийәтни қилди улар бәк харап. Пуқра, хәлқ

Кетип илгидин шунчә муддәт өтүп,

Хожамларға кәлди пәләк чөргүлүп.

Кетип атмиш бәштә қалмақ тамам,

Ки йүз сәккизидә бу мәнчиң модам.

Жаһанъгир келип әйләди жәңги сәхт, қаттиқ жәң

Бул кашиғәрдә қалди һәммә тағу - тәхт.

Яна қилдуруп калла билән мунар,

Бу кашиғәр земиниға келип үч қатар.

Қачип кәттиләр яйдағ атқа менип,

Бу алтун, күмүшни мәнчиңға берип.

*******************************************************************

Пеқирға деди бирнәччә яри хас,

Нәчә әһли бәзми жаваһир шунас.

Қилинса бу жәңнамини бир китаб,

Оқуған ишткәнләр тапқай савап.

Өмүрдә бақи йоқ, бу пани жаһан,

Қалур дәһрдә ушбу нам - нишан. Дуния

Өзүм һәм қери, ажизу - би қобул,

Мизажим зәъип әрди тәбиъим молул.

Бу сөз нәзим қилғунчә йоқтур жамал,

Бу зеһним парамуш өзүм кәнъг лал.

(Парамуш = унтутқақ. Кәнъг = гача. Лал = тили калвалашмақ)

Сөзүмдә гәр болса сәһву, хата,

Болупту кәрәм бирлә қилғил ата.

Китабимға қойдум " зәпәр " намә ат,

Tизим нәзмигә сөзни баъишқат.

***********************************************************************

Кәл и вәъизигуй әйлигил равиян, нәсиһәт қилғучи. Ривайәт қилғучи

Қилип ақсудин бир дастан.

Бузулмиш бир вақтида шәһяр, куча,

Кучардин хуруж әйләди бир хожа. Қарши чиқмақ

Бу амбан ишитти бир йәңлиғ хәбәр, шу чағдики мәнчиңниң бир амбили

Ичигә тошти униң бир шури шәр. Тәшвиш

Һеким бәгни қичқир, деди шул заман,

Қараңғу көзигә бу рошән жаһан.

Диди, и сайид бәг илажини қил,

Баян әйлә бизләргә рошән дәлил.

Чиқипту шу күнләрдә бир шири нәр әркәк шир, батур мәнисидә

Барабәр болурға қени яхши әр.

Мабада чиқип бай вә сайрамиға,

Келур ақсуға сүбһидин шамиға.

Йиғилди һәммә әһли сәрдари чин,

Кеңәш - мәслиһәтләр қилдиләр анчунин.

Ки дарин ғалдай далуйәси,

Фийә, чиңша йүн, зуңя ву шойәси.

Һеким ишикъаға, ғәзиничи, шаң беги,

Бу ишғулу диван, мираб миң беги.

Келип бир тәрәптин черик амбани,

Бу сөз чин мудур, бармудур ялғани.

Бу амбан далуйә черрик хумәс,

Бу ташлаң болупту һели нан йимәс.

Келип бай сайрамда черик йиғар,

Улар паша әрди болуп әмди мар.

Бу онбаш билән қоштай янжидин,

Бу нәйпут, дабанчи, шахтура канчидин.

(Юқарқилар бай наһйисидики йәр намлири) - (тайярлиғучидин)

Деди хунризләр кәлсә ләшкәр йиғип,

Барабәр болур алдиға ким чиқип.

Деди сайид бәг илажи нәдур?

Бу әйған сөзүңниң жаваби нәдур?

Бу қурбан билән әйбаваң - әйюп қени?

Бу зивазиләр йоқ қилиптур ени.

Бу тунъган билән чәнту болди шерик,

Улар әмди қоймайду бизни тирик.

Әгәр ақсуда болса әйваң һаят,

Қилур әрди бизни ғәмдин нәжат .......

Бу нәнлу вә бачиңда жуңваң иди, жәнуптики алтә шәһәр. Сәккиз шәһәр

Билишлик әжәп турпә дана иди. Ажайип

Бежинъгә берип ханни көргән өзи,

Ки тупраққа ағуштә айдәк йүзи. Булғанмақ

Улуғ ханниң алдида көп иъитибар,

Ки чин көңли бирлә иди бизгә яр.

Бежиндә болуп жуңши хан қилди яд,

Ки дуваң ака әйләгән илтипат.

Ки шаңюң әни тутқан әрди әрз,

Иди саһибул әқил саһип тәмиз.

(Саһибул әқил = әқил игиси саһип тәмиз = пәрқ қилғучи дана)

Ки хандин келип халтә савғәси,

Келип янбудин оттуз алтиси.

Кийимлик килур ханъға кучуң тавар,

Ки чоң ваңлиғи писсә ву тажидар.

Бу туңчи униң қәддәни билмәди,

Бу чанту деди, көзигә илмади.

Ки хан қашида әрди дана вәзир,

Бу мәнсәп бегигә иди дәстигир.

Бу кәлгән хәтни оқуп ашкар,

Булар һәммиси йиғлашип зар- зар.

Болуп жәмъий улар барди бутханәгә,

Сирин әйтмамади бәлки һәмханәгә.

Һәммә ушбу матәмдә тутти аза,

Бу ғәм - қайғу әндишә болди ғиза.

Һәммә буз игин билән матәм тутуп,

Сама салди гояки иттәк һулуп.

Бу өлгәнләр һәққидә пожаң атип,

Бу даринләрниң әмди баши қатип.

Әзиз хан билән чаңлуң жанин қени,

Бу дуваң билә шаңхуң, туңчи қени.

Бу өткәнләрни йиғлашип қилди яд,

Мисали бу коһнә жаһандур рабат.

Әзәлдин деди бу жаһан бивапа,

Бу өмрүмдә дөләттә йоқтур вапа.

Нәдур йиғламақтин бизләргә сод, пайда

Жаһанда һәммә болдию һәм нәбуд. Болмиди

Ки әйваңға қилип әрди адәм сени,

Тапип тажлиқ алдиңиз тәхтини.

Болуп әрди кашиғәргә қутлуқ һәким,

Бу йәңлиғ болалиған әмәс һичким.

Бу дөләтни әйваңға хизмәт қилип,

Деди таптиңиз маңа иззәт қилип.

Улуғларға хизмәтни қилған киши,

Бу йәңлиғ болуптур иниң каж иши.

Бу амбан һеким бәккә қилди соъал,

Сораймән деди әйтиңиз бималал.

Деди и һеким бәг атаң ким иди,

Нә йәрдин бу мәнсәпни тапқан иди.

Һеким бәг атасин қилалмай баян,

Жавабин берәлмәй бақип һәр қаян.

Башин ирғатип қашин тәврәтип,

Бу амбан күлүп ул заман сөз қатип,

Деди и сайид растини аңладим,

Һекимлиқни баштин саңа шаңладим.

Деди һеким бәг худаниң иши,

Һәжәп кажгундур пәләк гәрдиши.

Бу дарин һекимни қилип имтиһан,

Билурмән деди растин қил аян.

*********************************************************

Кучарда атам әрди шәйхи мазар,

Қәләндәрчиликтә йүрүп хару - зар.

Вә лекин сәһәрләрдә бидар иди,

Һәмишә мазарларда йиғлар иди.

Һүнәр йоқ, атам әрди бир намурад, бәхтсиз

Минәргә тапалмай ешәк бирлә ат.

Терилғу қилурға қени йәру, су,

Кулани кийип дәр иди һойи һо.

Ки арам алалмас иди бир сәлим,

Қолида һасиси йенида чилим.

Иши дайима бәң, тамаку чекип,

Қолида равабини нахун чекип. Тирнақ билән чекип

Оқур әрдиләр ашиқанә ғәзәл,

Бу йәңлиғ яратмишин ани ләм йәзәл. Худа

Башида кулаһи қолида сота,

Көңүлдә худаға қилип аһу ваһ.

Бу даринъға әйни атамға йоқ иш,

Ки меһнәт билән өткүзүп язу - қиш.

Сайид бәг қилип сөзиниң растини,

Йошурмай көрүп әрди жан достини.

Бу амбан күлүп барчә турған сипай,

Тизиға қақип әйдиләр һай - һай.

Ки бизләргә қилди һеким растлиқ,

Деди растлиқ мәрди шаһбазлиқ. Йүрәклик, батур

Худайим падишаһни гада,

Гада гаһида әйлигәй падиша.

*************************************************************

Кәл и ноктәдан бир сухән саз қил, (ноктәдан = зерәк, әқиллиқ сухән = сөз)

Қилип дәстан қиссә ағаз қил. Башлимақ

Атаси сайидниң иди тохти шаһ,

Мәмәт тажи бәккә иди ол таға.

Кулани қоюп кәйдиләр мозани,

Көрүңким бу бәд әсли мәй гозани.

Анасиниң ати би би рабийәдур,

Тәләйдин өзи мәқсиди кәъибәдур.

Өзи пәнчи вақит даъима сәвм иди, -пәнж вақит = бәш вақ, намаздин кинайә сәвм = роза

Кечиләрдә бидару бинәвм иди. Нәвм = уйқу

Атаниң дуъасини қилди қобул,

Худайим ата қилди икки оғул.

Қутлуқ бәг, сайид бәг бу икки һеким,

Болуп шаһлиқ тәхтидә мустәқим.

Атаси болуп кашиғәрдә вапат,

Анаси йүрүп әрди өлмәй һаят.

Ки һаким болуп ақсуға шаһ сайид,

Иудадин болуп бәхәбә шум пәлидә.

Ичип кәр күни орда ичрә арақ,

Ки мәйхадәлиқ бирлә том - тарақ. Һарақкәшлик

Зинаву залаләтдә писқу пужур,

-залаләт = азғунлуқ писқу пужур = әхлақсизлиқ, бузуқчилиқ

Йетишти ахири дәвләткә путур. Зиян

Тапип һәр күни орда ичрә жалап,

Жалап билән йәйду таъаму кабап.

Намазу нияз бирлә йоқтур иши,

Болуп зулми наһәқ иниң қилимиши.

Қилип ашкарә бу писқу пасад,

Матаъий шәриъәтни қилди касад.

Бу шәръий сәрибигә боюн толғади,

Әзизанә ақсу уни қоғлади.

Анаси нәсиһәт қилип йиғлади,

Дигән сөзләрини қобул тутмади.

Йоқ әрди һеким бәгдә дәстурхан,

Резадур әгәр нан үчүн чиқса жан.

Өзи түндә хуй пасиқу һәм бехил, хуйи яман

Хуйи пәйли манәнди әбу жәһил.

(Манәнди = охшаш, әбу жәһил = яман билән нам чиқарған адәм)

Нәсиһәт қобул қилмади шаһ сайид,

Болуп али мәрван али йәзд, қәдимдики залим падишаһларниң исми

Әйтип би һая сәг хожиларға оқ, иш

Бу тәһқиқ билиңдин - имани йоқ.

Кәл и моктәдан үгә сөзләрни қой,

Кеңәш мәслиһәткә қилип жостә жой.

Диди жуңши болди илажи нәдур,

Әгәр хожа кәлсә урушмақ керәк.

Бу жанниң баричә урушмақ керәк.

Һеким бәг деди өзүм жәңчимән,

Йеғи болса рустәм вәя тәһимитидин. Дүшмән

Қарап әйди амбанъға сиз ғәм йемәң,

Алур ақсуни ушбу ишиңиздин демәң.

Бу шәһяр, куча кичик бир қәлъәдур,

Униңдин нә әндишә нә вәһимидур.

Бу аз хәлқиники жуғи қанчәдур,

Келәдур бу йәргә жани нәччәдур.

Тағам кашиғәр тәхтидә һөкүмран,

Кзүм ақсуға падишаһи заман.

Тапип хужани мән өзүм жәң қилай,

Жавабин берип мән уни тәң қилай.

Һәммә кашиғәр, яркәнду, хотән,

Бу хан ярлиқини тутар жану - тән.

Улар ярлишип бәрсә бизгә черик,

Бу дүшмәнләрниң бирси қалмас терик.

Иләдин йетип кәлсә қалмақ солун,

Су үстидә болғай улар бир қуюн.

Бежинъгә йетип барса ушбу хәбәр,

У йәрдин йетип кәлсә черик әгәр.

Әгәр черик кәлсә бу ләнжу, шижу,

Дедиләр йеғи бир тәрәпкә қачу.

Йеғилса әгәр ләшкири би гаран, наһайити көп

Қутулмас булардин қачип һечқачан.

Бу турпан қара шәһәр, үрүмчи манас,

Бу йәрдә черик һәддидин беқияс. Сан - санақсиз

Хәбәр аңлиса бизгә ләшкәр келур,

Бу шәһяр кучалиқ нә йәргә барур.

Сайид бәг деди һөддәни мән алай,

Бу дүшмәнләрниң жаниға от қалай.

Бу дарин тизигә соқуп шул заман,

Болуп манжулар худәму шадиман.

Деди у һеким бәгкә тутқил һарақ,

Ичип бадә мәст болди томтум қарақ.

Бу матәм ишин арқиға ташлиди,

Булар қайти башидин оюн башлади.

Бу амбан қолиға алип бадәни, һарақ

Ки танлап һеким бәг дигән садәни.

Бу дарин һеким бәгкә тутти һарақ,

Сайид бәг деди маңа көзү қарақ.

Сениң бар икән мунчилик һиммәтиң,

Шижаъәт билән бар икән ғәйрәтиң.

Өзүң сән улуғ ханъға лайиқ киши,

Барабәр болалмас саңа һеч киши.

Бу амбан қилип дәмбә дәм илтипат,

Йетип хизмәтиң, ханъға һәм ханәзат.

Һеким бәг қопуп анчинан мүркиди,

Айғин қучуп хош болуп йиғлади.

Һеким бәг өзи мәрди шәһбаздур,

Черик нәйисигә күмүш аздур.

Бу саңларда ашлиқ қалиптур сасип,

Йеғи кәлсә бизни мубада басип.

Көкәрди бу ашлиққа, түшди метә,

Бу кәлгән черикләргә қандақ йетә.

Сасип ардин чиқти ашлиқ әриқ,

Йемәк төһпә болғай қириқтин - қириқ.

Һеким бәг деди юртда ашлиқ тола,

Толадур бу ақсуда қой вә кала.

Черик жәлбәси ямбудин йәк һазар, бир миң

Иниң корлаңи болсун он миң тағар.

Берәй икки миң ат, бәш миң кала,

Бу жуңши дигән юртқа кәлгән бала.

Ки миң милтиқу йәттә йүз оқ яна,

Төкүп ханиданини ол би һая.

Ки бир миң қилич, алтә йүз нәйзиси,

Пәқирниң улуғ ханъға дур жуңләси.

(Садақәтлик. Қариғанда хәнзучидики 忠 хетиға тәққас қилинған охшайду (йоллиғучидин))

Бу тәйпо билән алтимиш зәмбирәк, топ - зәмбирәк

Хәзинәмдәдур һәрнә болса керәк.

Берәй йәттә миң мал, бәш йүр шутур, төгә

Ки бир миң ешәк, тапқаним убудур.

Черикниң әгәр болса һәр кәм куси,

Берәр сайид һеким дозәх гундиси.

Һеким бәг бу сөзләрни ейтқан һаман,

Бу амбан болуп хуррәму шадман.

Хәт әйләп сени ақсуға ваң қилай,

Йәнә бәйсәву тажилиқ шаң қилай.

Саңа ақсуниң мүлки болсун жасақ,

(бирәр шәһәр яки районни бирәр кишиниң намиға өткүзүп бериш)

Қилалмай өтүп әрди әһмәд изақ.

Қисарсән ләъәл жуңси маржанидин,

Ки кәйшәк тапарсән улуғ хандин.

Қилишти булар анчинун коптигуй,

Һеким бәг деди ақсуниң шәһири ой.

Шәһәр пәстәдур ушбу дәря егиз,

Ничүктур бу ишни хиял әтсәңиз.

Қоярлар йеғи кәлсә суни ачип,

Шәһәрдә туруп бәрсә қилғай қәбәл, қамал

Черикни алип мән чиқай дәрмәһәл.

Черик бирлә сайрам, қизилда ятай,

Ки таңшин қилип йоларни бағлатай.
(Бу бәлким хатиржәм қилай дигәндики 放心 дигән сөз болуши мүмкин,
әсли әсәрдә таңшин дәп елинъған.)

Йеқип хуйзани бай, сайрамдин,

Тосуп алдини шалдираң тағдин.

Йеғини алурмиз суни бәрмәсәк,

Ки таңшин қоюп арқидин әпләсәк.

Қилурмиз ани тәшнәликтә һилак,

Томуз күнлири болғуси синә чак.

Һеким бәг қилип сөзлирини ада,

Бу тәъизим тавазуъини қилди бижа.

Бу амбан туруп ирғитип башини,

Төкүп әбир баран көз яшини.

Сениңдин келур бизгә көп яхшилиқ,

Дегән сөзлириң яғу - сүттин иллиқ.

Бу амбан деди барма мәндин йирақ,

Жудалиқ отида чекип иштияқ.

Бу бәгләрдә йоқ сәндики етиқад,

Бу тунъган хунризи би етимад. Хунриз = қан төккүчи би етимад = ишәнчсиз

Черикни алип барма сайрам сиян,

Вә лекин арамизда тунъган яман.

Ерурсән мениң тән ара қуввәтим,

Ки ғәм күнлири мунсим олпәтим.

Ирурсән теним ичрә арам жан,

Бузуқ күлбәм ичрә йеңи меһман. Кичик өй

Жаһан бағи ичрә ачилған гүлүм,

Қәпәс ичрә сайриған булбулум.

*******************************************

Деди сиз бариң әмди ишләнчи хам,

Турупдур қилур ишлириң натамам.

Икки йол тоғамида йолда ятип,

Тосуп алдини кәлгәнни атип.

Сайид бәг уруп анчунан лапо қап,

Бу амбан қилип чәшмәсини сирап. Булақ

Бу амбан деди шәһәрдә тунъгани бар,

Әгәр болса шохәйзә тунъганъға яр.

Бузулса шәһәр бизгә дишвар сәхт, бәк қийин

Кетур илкимиздин деди тажу - тәхт.

Булар әйләдиләр черикни шумар, санақ

Бу қалмақ, мәнчиң дусәд йәкһазар. Икки йүз миң

Мусапир, мужавир иди йәттә йүз,

Бу хәйли сипаһ әрдиләр икки йүз.

Мирахор, бакавул, бурчи, өйчиси, ашпәз

Йәнә нағра, карнай - сунайчиси.

Көтәртип бу күнлүк туғ вә әләм,

Чалип алдида нағра наққара һәм.

Бу пәрраш отунчи билән чайчиси, көрпичи

Һапизлар келип бир тоққуз нәғмиси.

Һәммә һөрпәгәр хәлқи әһли базар, һүнәрвән



Болуп манжу, йәрлик бази сәһазар. Үч миң

Черики аниң миңдин ошуқ,

Униң арқисидин тошубдур тошуқ.

Бу сүкү қимарбазни йиғди таман,

Кийәргә игин жабдуқи әрди кам.

Төмүрчигә нәйзә қилич әттүрүп,

Әгәр әтмисә башиға тәптүрүп.

Һөкүм қилди бәргил төмүр я көмүр,

Деди усталар зайә әтти өмүр.

Қазанчиға қуйдурди қирлиқ чомақ,

Һәммә жабдуғи пүтти йоқ ат - улақ.

Һеким бәг деди диванъға ат чапиң,

Әгәр бәрмәсә гәрдәнигә япиң.

Нә йәрдики ат болса алди талап,

Йүрүп доғилар өйму - өйни булап.

Шәһәр ичрә һечкимдә ат қоймади,

Һарамзадә сәг пул елип тоймади. Ит

Қимарбазларға бәрди атни алип,

Халайиқларни йиғлатип қахшатип.

Яманларни йиғдурди, кәтти яман,

Яманлар кетип болди ақсу аман.

Деди ақсуни бәрмәгәймән қоюп,

Турупмән бу вақитларда жандин тоюп.

Әгәр бу булуқ кәлса шәһяр кучар,

Мениң ләшкирим бардур сәдһазар Йүзмиң

Бу амбан деди шәһәрдә туңган тола,

Берикип йоқ әтсәк мони әввәла.

Бу хуй - хуйларниң һәр бири шири нәр,

Бири қанчә хәлқни қилур зир - зәбәр Астин - үстүн

Деди шәһәр ичини бисәрәмжан етип,

Черик билән жамға йүрүң әзим етип Қәст

Сайидбәг бу ишқа нә тәдбирдур,

Билалмам нә чарә, нә тәқдирдур.

Һекимға деди көрсәтиң мәслиһәт,

Қаю ишта болғай маңа әминийәт Тинчлиқ

Бу амбан деди айланбидур башим,

Хиял әйләсәм көздә турмас яшим.

Кечә болса әмди маңа уйқу йоқ,

Бу синчай, тамаку бөләк төһмә йоқ.

Кикиртәктин өтмәйду әмди ғиза,

Тирик йүргәнимгә болуп нариза.

Көңүл хошлуқи үч балам, тәтийим,

Ки бундақ келибдур мениң тәләйим.

Бу дарин бу сөзни деди йиғлади,

Өлүмгә өзиниң белини бағлади.

Һеким бәг деди әйләдим бир хиял,

Бу хуйхуйни әмди йоқ әтмәк маһал.

Бу вақтида черик биздә бәк аздур,

Бу тунъганилар мәрди шаһбаздур.

Һеким бәг деди нәччә күн сәбир етиң,

Жаһан тинчлиқтур шәһәрдә ятиң.

Деди әйлигәймән бу ишқа илаж,

Муңа сәрп етәй қанчә болса хираж.

Санайли бу туңганлар қанчә бар,

Бу мәнчиңлини әйлигәйләр шумар Санимақ

Булардин алип һийлә бирлә әдәд,

Ки бизләр туруп сизгә қорқмақ нәһәд.

Бу шаңлу имамиға қилди жака,

Яшни укам дәп қерини ака.

Санап өткүзүң хәлқиңиз нәччә бар,

Ки бир - бир ани әйләдиләр шумар,

Бу тоққуз йүз оттуз йәттә әрди кубар Чоң әр киши

Һеким бәг деди амбанъға сиз шүк туруң,

Ки һиммәт қилип бошумай бәк туруң.

Деди бу шәһәрдә урушмақ яман,

Болурмиз деди я уян, я буян.

Деди мунда бардур бала - барқамиз,

Бу туңган билән сүлһи қилсақ болур,

Аңа яхши әйтип ярашсақ болур.

Деди ушбу нәвбәт сөзүмгә кириң,

Бу туңган билән әһди пәйман қилиң.

Деди сүлһи қилсақ болурсиз аман,

Бу ишда деди йоқтур һичбир зиян.

Илидин йетәр бизгә нурғун көмәк,

Нәччә күн деди сәбри қилмақ керәк.

Ғәнимәт турур нәччә күн бизгә жан,

Тапилғай һаят болса йүзмиң жаһан.

Бу дарин деди сән ата, мән бала,

Ки болғил деди мән инә, сән аға.

Ишитти бу амбандин ушбу жавап,

Келип қаш атип турди башин силап.

Һәрни ишни қилурсән үзәң бил деди.

Өзәңниң хияличә қилғил деди.

Бу шаңлу имамиға бу сөз деди,

Бу сүлһи қилишмақни мәққул деди.

Бу дарин қуюп бәрсә сизләргә чай,

Деди сүлһи қилсақ болур һай - һай.

Кеңәшти бу туңгани бәрди жавап,

Урушса иков сүлһи қилмақ савап.

Бежин хәлқи хуйхуйлар болса яраш,

Әзәлдин икулан ирурмиз қаяш.

Шәһәр отрасида деди бу маза,

Бу шиңрин өзи әйлигән ханиқа.

Ки сизниң үчүн нәзрини мән берәй,

Түнәй бир кечә ханиқаға кирәй.

Атамдин қириқ малу, сәккиз кала,

Деди рәд болур башқа кәлгән бала.

Ки миң жиң гүрүж, жәмъий йүз жиңчә яғ,

Қаларға отуни йигирмә улағ.

Нани икки миң, бәш тағар сәбзәси,

Пәқирниң будур атаған нәзрәси.

Улуғ дашқа салсун кала бирлә қой,

Бу покшкалу қуймақ билән йеди бой.

Йиғилди бу туңганилар хасуъам,

Бу шаңлуму әззинлири һәм имам.

Бу әъиләм билән муптию һәм хәтип,

Бу қази мудәррис билән муһтәсип.

Бу ишан хәлипә муъәззин, имам,

Һәммә чоң - кичик әһли қовми тәмам.

Йиғилип һәммә жәмъий хәйли супаһ,

Бу сүлһи ишиға деди мәрһаба.

Ки сорун қилип тарттилар абу - аш,

У духәйли биригә болди яраш. Дүшмән гуруһи

Сипарә оқушти һәммә қарилар,

Һәммә пазилу муттәқи һажилар. Пазил = билимдан , муттәқи = өзини пак тутқучи

Тилавәт қилип бәъиди хәтмә дуъа, дуъани түгәткәндин кейин

Тутуп әһди қилди калами худа.

Бу туңганлар билән манжу қилди әһд,

Қутулди бу ғәмдин һәмә әһли дәрд.

Бу қари алип нәзри йүз сәр күмүш,

Күмүштин хош болуп қилди жуш.

Бу амбан йүрүп әмди будханәгә,

Йетип барди йәрлик сәтәмханәгә . Бутхана

Бу ғалда ю далуйә бирлә ниюн,

Пичирчи, пийә, зуңяву, чиңшайүн.

Черик амбани бирлә далуйәси,

Йәнә башқа шоя вә ма луйәси.

Барди бутниң алдиға турди қатар,

Деди әпу етиң биздин өтсә хата.

Ки бут ирур һәмә бутдин әзиз,

Йикән үстигә чаплаған бир сеғиз.

Бу тәхт үстидә һәммәсидин бәләнд,

Иди қәдди сүрәтдә һәм сәрбәләнд. Беши егиз

Баши әрди гүнбәз, аниң ағзи ғар,

Икки базуси әрди шахи чинар. Беләк

Салинъған қосақи аниң ямидәк,

Мисали икки көзи жамидәк.

Тавана өзи, йүзларидур қизил,

Қизиллиқ ирур сирлаған абу гил.

Башиға қоюп әрди зәрринә таж, алтун

Бу бут би мажал олтуруп наъилаж. Күчсиз

Аңа тәбиъәт әйләгән бир сақал,

Турар нәччә бут алдида пайимал.

Бу бутлар турубдур бу өйләрдә зич,

Тегигә аниң тизғали пухтә хиш.

Муни сирлаған өгзәсидур егиз,

Бу өй йоқ зилчә я кегиз.

Бу өйләрниң ичидә егиз - пәс супа,

Яна төт тәрәптә егиз курси ба.

Қоюбдур супа үстидә катта тәхт,

Турубдур бу тәхт үстидә йерим тәхт.

О шул бут ирур һәммә буттин йоған,

Бу гүнбәз мәсәллик ирур нәв жаван. Яш

Нәчәси аниң олтуруп курсида,

Нәчәси яна яндашип янида.

Биригә бири охшамас яңзаси,

Қолида тамаку билән ғаңзаси.

Бәрәһмән қоюптур, бу бутни бақар, бутхана шәйихи

Қени баққани ач қоюбдур бакар.

Туруп алдида, бәъизисидур өрә,

Бу чоң бут дедим һәммисигә төрә.

Һәммә бут дедим қанчәдур и таға,

Деди си ши чи я деди си ши ба. Си ши чи = 47, си ши ба = 48

Бу бутлар турубдур һәммә тәшнә, ач,

Бәдһинә игин йоқ һәммә ялаңач.

Ки һич түһмә йоқ саңза, жиң момаси,

Ки йоқтур кегиз, йотқан - көрпәси.

Көрүнмәй өйдә чөгүн йә қазан,

Бу ашлиқ билән рәңги болмиш хазан.

Йоқ иркән уни, яғу ашлиқ түлүк,

Һәммә қошнидур йоқ өзидә мүлүк,

Зимистан соғуқ бутлар қандақ қилур.

Нәчәси өз орнида тоңлап қалур.

Булар чоң - кичик бутқа йиғлар икән,

Бақалмай бу бутларни қийнар икән.

Путида униң әрди зәрин кәпиш,

Қоюп алдиға нәччә түрлүк йемиш.

Бу нуқли патаза бу қәнди гезәк, шекәрдин ясалған йемәкликләр, мәнпәсиләр

Турар курси үстидә у бир кисәк.

Бирси земистанда ялғуп ятар,

Бирси қопалмай талғуп турар.

Булубдур дидим ушбу бут нан йимәс,

Бу манжулиға тиш ярип сөзлимәс.

Йимишкә қарап бақмиди бир қия,

Уятчанмикин қилди әлдин һая.

Бу қаттиқ йимишкә тиши өтмиди,

Дидим бу жәһәттин қарап бақмади.

Бу нуқли набат бирлә қойди үрүк,

Ани һәм йимәй олтурар бу өлүк.

Өлүктур дисә олтурадур қарап,

Йәнә бир қолида йүзини силап.

Аниңдин бөләк бардур нәччәси,

Бу бутниң ирур әбри вә нәбрәси.

Бу бутдин йирақ олтуруптур бири,

Бу дәжжалниң зишти руйдур түри. Йүзи сәт

Қучағида дур сүт емиткән бала,

Муниңдин бөләк өзгә бутлар тола.

Бели хәм болуп һәм арқамиш баши, пүкүлүп

Ки йиғлап турадур ақадур яши.

Бу бут хатундур я вә я дәллиси,

Қериниң янида турар пәлләси.

Бу чоң бут олтурупдур қарап,

Олида баласи бешини силап.

Бикардин бикар йиғламас бу хатун,

Саларға кигиз йоқ, қаларға отун.

Дидим ушбу бут намрат бут икән,

Муңа гөр кибәнлик икки ат икән.

Атиға тапалмайдур арпа - бедә,

Ки тоңлап қалибдур турар орнидә.

Йимәйду бу ат от, саман я боғуз,

Вә я орнидин тәбримәйду һонуз.

Бу бутниң йимәккә йоқ әркән аши,

Өлүбдур бу хизмәттә турған киши.

Бу бутта көрүнмәйду буйи сапа,

Қилалмас дидим һич кишигә вапа.

Жулусида турған бу икки сийиз,

Кийәргә игин йоқ, саларға кигиз.

Аниң рәңгидин аш йигән тәри йоқ,

Турадур өрә мурдә бар, қәбри йоқ. Өлүк

Бурав әйтадур ушбу бут рәнжидур,

Юрт мунжи ләқваву паләнжидур.

Қулағи иштмәйдур, көзи бәсир. Қарғу

Тәбибкә һили олтурадур мунтәзир.

Ки ишидә болуптур һили бу кесәл,

Кәбутәр кабаби, буюрди әсәл.

Тәбибниң өзи мәрди дана керәк,

Диди молла сидиқ тавазу керәк.

Бу бутниң ушуллар жазасин берур,

Келип шәрбәттин ки мукасин берур.

Еғиз бурниға өмүчүк тор кирип,

Бурун - ағзидин жану- жанивар кирип.

Тутуп башида қарлиғач ашиян, ува

Һая қилмайин башиға саңқаған.

Болуп баш - көзи жану - жанивар поқи,

Бу - ажизлиқи, қуввәтиниң йоқлиқи.

Турар дәрвазисида икки ясавул, хизмәткар

Бу һәйбәт билән чағламаң сиз усул.

Көрәрсиз омудини тәңләп турар,

Сорабрақ кириң башиңизға урар.

Давами бар...





(Әссаламу әләйкум қәдирлик тордаш достлар, бу әсәрниң һәжми бирқәдәр көп болғанлиқтин, тәһрир һалитидә имканийәтниң йетишичә аз аздин йоллап туриватимән, қизиққучилар әсәрниң давамиға диққәт қилғайсиз)





...

Кәл и октәдан дәй бу әпсанәни,

Бу амбанларниң әһду пәйманәни.

Қоюп жозани жоза үстида кат,

Аңа нәчә қур тизди нуқилә - наят.

Нәчә ату қойларни кәлди тапип,

Союп чавасин қой башиға яйип.

Бәрәһмән туруп қичқирип ваң - ваң,

Яғачни бу чаңға уруп жаң- жаң.

Оқиди өзи рәсимичә бир ғәзәл,

Ки йиғлап бу амбан дигән лай ғәзәл.

Бу жаңдин чиқип нәччә түрлүк сада,

Бу мәнчиңлар көп йиғлишип би иба. Тартинмай

Поюп пиңзани жоза өзрә қатар, коза

Тизип жуңзани қойди нәччә қатар. Румка

Қоюп пиңзани жуңзасиға шарап,

Тизип жозаға қойди нуқлә кабаб.

Бу кағәзни көйдүрди пожаң атип,

Бу бут алдида йиғлади дүм ятип.

Һәммә турди башидин куласин алип,

Қарап турди саъәтчә башини салип.

Алип бутниң алдин ичти арақ,

Аниң әһду пәймани будур саяқ.

Бу ғәм - қәйғудин көңли дилжәмъи болуп,

Тавазу билән гәрдәни хәм болуп. Егилип

Булар болдилар худәму шадиман,

Нәччә булар ятти әмну - аман.

Бу амбан һеким бәгкә сөз башлади,

Деди һалитини, көзини яшлади.

Деди и сайид бәг қилай сизгә әрз,

Туруптур маңа йәттә йүз ямбу қәрз.

Һәй айда икки ямбудур лий чәни, өсүми

Ничүк әйләйин кәлсә мәй - мәй чини,

Бу мәнсәп үчүн пул алип хәржләдим,

Бу жиңши боларини мән билмәдим.

Мени һәр күни ямбуни дәп тутуп,

Хияли мени кәткүси хам ютуп.

Пул алдим ани болмади соққани,

Ки амбан қоюбдур ани баққани.

Бу тапқан пулум ямбуниң лечини,

Техичә турубду аниң биңчини. Дәсмайиси

Уруқ - туққаним маңа бурен болуп,

Бу мәй - мәйчи алдида курин болуп. Меһман

Көңүл хошлуқи тәтийим үч бала,

Бала үстигә әмди кәлди бала.

Бу дәрдимни кимләргә изъһар етәй,

Дисәм баш алип бир тәрәпкә кетәй.

Сайид бәг диди қәрздин ғәм йимәң,

Маңа дидиңиз һич кишигә димәң.

Һакимлиққа миң ямбу бәрдим пәқир,

Ки сизгә болурмән йәнә дәстигир. Ярдәмчи

Берурмән бу шәһяр, кучадин алип,

Берурмән деди ақсулуққа салип.

Йиғини йоқ кәтсәң болур әввәла,

Кучарда хәзинәм, дәпинәм тола.

Әддәдин тола ваң бегимниң пули,

Ирур шаһ ол, мән аниң бир қули.

Бу ғәм - қайғу әндишә қилған бикар,

Диди қәрзиңиз бир булуңдин чиқар.

Бу иштин йемәң зәррә әндишә -ғәм,

Маңа әйтуруң болса бир нәрсә кәм.

Қилали бушиңрин билән әмди жәң,

Ки һәрнәрсә тапсақ аримизда тәң.

Бу амбанниң ағзи қулаққа йетип,

Йәнә бурни маңлайидин ашип.

Улуқ ханниң алдида бар аброй,

Бу жуңши ишғә қилип жустужуй. Истәк - сорақ

Бу жамдин ериимәй хәт әйләп туруң,

Бу таңшинда тутқани бағлап туруң.

Бу далойә болди саңа һәм сәпәр,

Зерикмәй барурсиз бу нари сәқәр. Дозақ оти

Дийишмәй иков һич сөз қалмиди,

Башидин жуласи алип мүңгүди.

Қилишни бу амбан билән хәйрияд,

Бу ямун ичидин чиқип хәйрибад. Яхши болсун

Чалибан тәбәл нағра нәққарәни,

Бәжа кәлтүрүп рәсми шаһәнәни.

Тошуп алдиға мәнчиң ләшкири,

Өзин чағлашип ширдәк һәр бири,

Булар кәйнидин йүрди қалмақ, солун.

Атишмақ, чапишмақ аңа бир оюн.

Йүрүп кәйнидин әндижан, кашғири,

Бу қилған иши шәръидин ташқири.

Мусулман әгәр болса дүшмәнъгә яр,

Жәһәннәмдә болғай аниң орни нар.

Бу ахуну, әшрәп, хәлпә, имам,

Һәммә бәг билән жүмлә әһли кирам.

Қилип нәғмичи нәғмини үч қатар,

Бу нәхши ғәзәлни оқуп нәччә бар.

Чиқип яр башиғә һәммә аму хас,

Шәһәрдә киши қалмай һазәлқияс. Шу йосунда, шундақ

Әләм, туғу, байрақу күнлүк тутуп,

Сайид бәг барур ғәм билән қан ютуп.

Бу шаһниң башиға йетип бу әләм, дәрт

Әләмдин пуләм әллиг алти әләм. Байрақ

Бу йәңлиғ қилип дәбдәбә вә әсъәсә, дағдуға

Муради аниң ақсуни хам йисә.

Чиқип яр башиға һәмә достур яр,

Қолида тутуп ярини кәтти яр.

Қилип әлвида жайиға янди яр,

Пирақида әйтур иди яр- яр.

"Көңүл үзмәйин ярдин кәтти яр,

Сәпәргә барип кәлмәди яр - яр.

Көңүлдә пирақу отуң бар - бар,

Коюңда нетәй йиғламай зар- зар"

Чиқип ақсудин йәттилар жамға,

Турушти оюн күлкә һәңгамға. Бир ишни башлимақ, соқушмақ.

Бу жаңпаң қоюп чөрәсин қаң соқуп,

Жисәкчи жисәп жиң билән жаң соқуп.

Пу түшкүн қоналғу аниң ғәвғаси,

Бир адәмни һайдап икки доғаси.

Йиғип һөрпәгәрләрни қилди базар,

Икки давзаниң алдида икки дар.

Бу суку қимарвазйүрүйду сулап,

Йүрүйду өйму - өй кәлди әлни булап.

Еғиллап калани, қотан бирлә қой,

Қимарваз жалапларға һәр күндә той.

Ки таңшин қилип барғани һәр қаян,

Ки башқунчилиқ қилса қизу - жуван.

Қоюп арпа - буғдайға ләшкәрләр ат,

Аниң әрзигә йәтмәй қилса дат.

Сүрүк билә илқини кәлди сүрүп,

Талашса ани бағлатип өлтүрүп.

Ки дад әйлигәнни асип дарға,

Ани йәм қилип қарғаву - сарға.

Боғум тутмиған майсиларни оруп,

Атиға берип атни бағлаттуруп.

Аниң ойниши һәр күндур қимар,

Кечә - күндүз алдиға нәғмә- нигар.

Әгәр бар болса һәр жайда лоли жалап,

Ани кәлтүрүп ичти жами шарап.

Бу таңшин мусулманни кәлсә тутуп,

Бу мәнчиңға бағлатип өлтүрүп.

Һәм әпюн чекип бәң билән бозәни,

Жалапни қоюп, тапти мәйгузәни.

Бу бәтбәхт ләъин шәръини тутмади,

Чақлиған төшүк йәр ютмади,

Бу таңшин қилип икки йолға қарап,

Сайид бәг бу жаңпаңда ятти марап.

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Йили мар әрди маһи ошур, йилан йили һошур ейи

Диди әмди пәйманә толса ташур.

Хожамға бәшарәт болуп ол заман,

Болуп чоң - кичик хуррәму шадиман.

Ки ярлиғ түшүп рашидин хандин,

Кучардин чиқип сәйд бурһанидин.

Бәшарәт хожамларға мәғрип сари,

Улуғ пишәниң ширлири һәр бири.

Бу шәһяр, кучардин йиғилсун тамам,

Ғазатқа барадур һәммә хасу - ам.

Бу нөбәт өйдә киши қалмасун,

Киши нөбитигә киши бармасун.

Йиғилди бу ләшкәрләр һәдидин пузун,

Һәммә зәввқу - шәвқ билән билә мәсту жунун. Бу йәрдә күчкә толуп мәнисидә

Мазарға йиғилди һәммә чоң - кичик,

Һесаблап ани қилдиләр бир питик.

Сәйд рашидин ханъға һәм тажу - тәхт,

Кучар шәһири болди аңа пайтәхт.

Булар мәшвәрәт қилдилар анчүнин,

Ки пикир әйләдиләр бәсәру йәсин. Оң - сол

Қара шәһәр турпанда мәнчиң тола,

Бу ақсу тәрәптә мусулман тола.

Деди ақсуни дәстигир әйлисәк, таянч, панаһ, база

Музаттин бу мәнчиңға йол бәрмисәк.

Диди ақсуни биз алармиз асан,

Диди өзгиләр барғусидур қаян.

Бу ләшкәрләр бөлунди болуп сулсигир, үчтин бир

Икки коһна турпан, бири әрдәвил.

Һесабида ләшкәрни қилди әдәд,

Яна миң баш сәд баши пан сәд.

Бу пинжаһ билән онбеши, қур баши,

Мирахор, диван, дорға вә топ баши.

Аниң үстигә дадхаһ хәлпәси,

Жаһанни алибдур аниң ғәлбәси.

Йәнә пади шәп қойди андин турә,

Сәпәргә барип талә идин көрә.

Бөлүнди кучар ләшкири икки топ,

Бүгүр, корла вә таки сәрһәди лоп. Чегра

Алип бир түмән ләшкәри бигаран,

Баһадур сәйд ғази исъһақхан,

Бу таһир хожа хажаъи ваһидин,

Сәйид валидин, хожа баһа идин.

Болуп һәм сәәр хуқаъи даниъал,

Узатти һәмәхшу әһли аял.

Берип ғәзнәдин нәччә байрақ туғ,

Бу ләшкәрләр өз ихласидин қил қуйруғ.

Буларға берип нәччә түрлүк әләм,

Ярағ жабдуғи қалмиди һич кәм.

Берип ғәзнәдин чипуву зәмбәрәк,

Нәччә тивәгә оқ дори ғәм мәрг. Өлүм

Қелич, нәйзә бирлә милтиқ - оқя,

Улуғларға кәйдуруп сәрупа.

Пеқир намратларға һәм бәрди ат,

Ақ өй чадиру баригаһ бирлә кат.

Бу ләшкәр болуп мисли бир көк төмүр,

Нә дөләт ғазат бирлә өтсә өмүр.

Ғожам алдида нәччә хәлпә төрә,

Добулға кийип олпақу һәм зирә.

Чалип нәччә жүп нағра нәққарәни,

Сәпид моһрә карнай сурнайини.

Булар йүрдилар тәбил шади чалип,

Баруяди һәқ бирлә алла салип.

Узатти һәмә хишу қәвми қаяш,

Мазар бағида бәрдиләр абу- аш.

Қилип бәрди бәъидаз хәтмә қуръан, кейин

Сәйд рашидин хан саһипқиран.

Бу ләшкәр ишини қилип жа - бәжа,

Дуъа қилдиләр хан ғожам падиша.

Өзи сәйһә тартип мунажат оқуп,

Һәммә йиғлашип нәвһә пәряд уруп.
Йиғи зар болди чу әбри баһар, баһар ямғури

Қиямәт болуп ол күни ашкар.

Атаву - анаси оғулдин жуда,

Яна айрилип меһрибан кәт худа. Йеңи өйләнъгәнләр

Бу қовми қериндаш, игичә - сиңил,

Ризалиқ алип бир - биридин бәһил.

Һәммә яру - дост қилдилар әлвида,

Дидиләр худа йолида жан пида.

И ахир өләрмиз шәһид, өлмәсәк,

Йигәй қарға - қузғун әгәр көммәсәк.

Әгәр тапса иманини бакдурур,
Диди әслимиз хакдурур.

Шәһидни диди мурдә әмәс һаят,

Берилгәй жаваһирдин икки қанат.







Мушу йәрдә бу дастанниң Ақсу әдәбияти жорнилиниң 1981- йиллиқ 3- саниға берилгән қисми ахирлишиду, бу қисми бу жорналниң 1981- йиллиқ 3- саниниң 48- бетидин 62- бетигичә болған мәзмунидин елинди.




Давами бар ...




[Бу язма Явуз тәрипидин 2007-6-25 3:01:40 да тәһрирләнди]










...

Кәл и вәъизигуй әйләгил давиян,

Бу хатип хожамидинки бир дастан.

Һәммә лаву - ләшкәр бу хәйли сипаһ,

Келип қутлуқ орда тикип баригаһ.

Чалип шади тәбли нәққарәни,

Сәпид мури, карнай, сурнайини.

Чекип думба - думбаңға сәвту - сада,

Һәммә чоң - кичик дидиләр мәрһаба.

Мубарәз әрәнләр пиғани ташип, күрәшчан әрләр

Бу ләшкәрләрниң ятсәйин тапшуруп.

Булар кәм - кусин растлатип тапшуруп.

Буларға берип нәччә туғлуқ әләм,

Буларни әдәд қилди сүрди қәләм.

Бу ләшкәри иди икки миң йәттә йүз,

Өзидин иштип дедим ушбу сөз.

Узартип чиқип хан хожам падиша,

Бақип қиблигә қилди андин дуъа.

Һәммә чоң - кичик йиғлашип зар - зар,

Мусибәттә болған кәби һазадар.

Улар қилди бәъидаз хәтмә дуъа,

Һәмә чоң - кичик йиғлашип әлвида.

Добулға қуяқ, жоббә һәм оқ ярақ,

Булар көк төмүр болди баштин - аяқ.

Бу ләшкәргә мәнсәбни тәйинләди,

Ки һәр күн һесабини алғин деди.

Бу ләшкәргә хатип жожамдур емир,

Ки саһқа осам ахундур вәзир.

Бу тали мирап болдилар дадхаһ,

Һәмә лаву - ләшкәр қилип әзми раһ. Йол

Мөһүрни молла муса қари асип,

Булар арқадин кәлди бир - бир басип.

Болуп пиши ләшкәр бу рози төрә. Туршавул қошун, алдин йүргүчи қошун

Шәһид болди әжрини андин көрә.

Кийип жуббә - жәвшән бу рози қимар, савут, төмүр кийим

Болуп көк төмүр йолда диңма болар.

Бу сайрамдин молла муса хатип,

Берур йол хети хәлқни бажлатип.

Келур арқадин хәлқниң авазәси,

Ки алла дибан қичқирур барчаси.

Қатилди бу ләшкәр хожамға келип,

Сорап һал - әһвал пурсишқилип. Есәнләшмәк

Бу шәһяр, кучарниң сәһрасидин,

Келимиз диди сидқи ихласидин.

Булар әзим етип йүрдиләр шалдираң,

Йүрүң йол өзрә тез болуп алдираң.

Кучардин чиқип йүрдиләр чаштигаһ,

Бу сүръәт билән әйләди әзим раһ.

Қуяшқа болуп бу қуяш раһбәр,

Қуяш кәйнидин йүрди әһли сәпәр.

Қуяш болди мәүрип сариға наһан

Қизилға йетип бардиләр ол заман.

Күн олтурди мәғрип сарида қизил,

Қизиллиқ ичидин көрүнди қизил.

Дедиләр бу юртниң атидур қизил,

Имарәтниң тупрағидур қизил.

Ли дәря ақадур, атидур қизил,

Яна абужари ақадур қизил. Шавқун, долқунлаш

Бу қиз һәм жуванлар салаһи қизил, кийим - кечәк

Бу қизлар қарадур, ичидур қизил.

Қизилниң ичидин чиқибдур қизил,

Қизилниң бу турған йеридур қизил.

Ани йүргүдүм бир матаъи қизил,

Қизилға бу вақитта көрүнди қизил.

Қизил кәтди аләм көзүмгә қизил,

Аниң һижридә көздә яшим қизил.

Қизил ақти әтрапи болди қизил,

Қизиллиқ қизилдур сәрәшким қизил.

Қизилға түшүп тиктиләр баригаһ,

Һәммә лаву - ләшкәр бу хәйли сипаһ.

Бу сайрамға аңланди авазәси,

Бу сайрам ирур ақсу дәрвазәси.

Қизилда яр әркән улуғ бир бузруквар,

Қилич буғрахан ғази атлиқ мазар.

Қошулди қизил кәнтниң жәмъиси,

Бу шәйху, имам башлиған мәһәллиси.

Яна нан - тоқач, сүт - қетиғ, от, отун,

Бала - барқаси һәмә әру - хотун.

Әлип кәлди нәзри кала бирлә қой,

Ани дашқа салди қилип йеди бой.

Салип сәһнигә зилчә бирлә кигиз,

Алип кәлди нәзри йәнә нәччә қиз.

Дуъа қилдилар қизларға бақмади,

Сәпәр үстидә қизлар хош яқмади.

Қирмис булақ хәлқи һәм пиш баз, алдиға чиқмақ, қарши алмақ

Алип кәлди һаличә нәзри - нияз.

Яйлақларға нәзри алип кәлгән ат,

Бу жабдуқ билә әйлиди илтипат.

Халайиқләр қилди хожамни тавап,

Болуп би гунаһ, тапти болғай савап.

Тавабидин кейин бәъидаз хәтми қуръан,

Хожам ихтияр әтти сайрам сиян.

Бар әрди шәһәр алдида ләнъгәри, бекәт

Һеким бәг ишигә юрт сәрдарлири.

Бу ахуну - әшрәп, хәлипә - имам,

Һәмә чоң - кичик юрт хәлқи тамам.

Келур һәр тәрәптин бу нәзри - нияз,

Баши ат, кала, қой, чамғур - пияз.

Зиярәт қилип дәсти бәйъәт берип, иттипаққа кирмәк, тәвәлик билдүрмәк

Қилип һал пурсиш нәсиһәт қилип.

Чалип нағрә, нәққарә шадянәни,

Нәччә дашларға дүмләди шадәни.

Һәмә чоң - кичиккә берип абу - аш,

Вида қилди мәғрип сариға қуяш.

Давами...


Бу меһманларға туттиләр син чай,

Деди барикалла билән һай - һай.

Нәчә топ болуп қилди нәғмә нигар,

Бу сурнай, қалун, раваби, сатар.

Һәмә мәст болуп қилди рәқси сама,

Нә яш - қери бирлә бабаву - мама,

+++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Бу дүшмән кучардин хәбәр аңлашип,

Бу зихую мәймәйчи кәтти қачип.

Бу қалғанлири икки йүздин ошуқ,

Көчүп өйдин - өйгә тошуйду тошуқ. Йүк

Келип алдида пәһливанлар атип,

Чомақ, нәйзәчи кәлди әмди йетип.

Йетип кәлдиләр зәмбирәк бирлә пор,

Бу мәнчиңларға лазим болуп әмди гөр.

Бузуп от қоюп даң билән жаңзани,

Тамам өлтүрүп алди каллаңзани.

..........................................................

Бу бай шәһирини қилдиләр жа бәжа,

Бу ақсу сариға қилип әзми раһ.

Қоюп дади хаһ бирлә қази калан,

Деди қилмасун бир - бириң талаң.

Кишиниң малини киши алмасун,

Кишиниң дилини киши чәгмәсун.

Булар әзим етип йүрди ақсу сиян,

Баһадур сәйид ғази саһип қиран.

..........................................................

Хожам атланип қуш тамидин йүрүп,

Келип мар ақчи ләбигә түшүп.

Ақип аби даряву аби музъарт,

Тикиңләр деди баргаһ бирлә кат.

Бу яйлақ ерурким чүмәнзарлиқ,

Ки булбуллар сайрап хуш авазлиқ.

Бу чәшми зулалға һәрян ақип, сүп - сүзүк су

Көңүлләргә түрпә һәжәп хош яқип.

Бу дәря сүйи әрди муздин савуқ,

Аниң рәңги ақ вә әсәлдин пүчәк.

Йүрүр ойнашип қойниң қозәси,

Йүрүр тивәләр бузәләр тодәси.

Сепил үстини қилди нағраханә,

Бу дәря ләбини қилип чайханә.

Музат димигил бәлки аби һаят,

Бу томуз күнлири тәшналәргә нәжат.

Һарип тәшналәп кәлсәләр ат - улақ,

Қонуп яйласа болғусидур, бирақ.

Бу йәрдә туруп әмди бәш - алтә күн,

Һәмәдәм алип, ат -улуқ тинжисун.

Деди муз дабанъға киши маңдуруң,

Бу өртәо қаравулни қоймай бузуң.

Иләдин әгәр кәлсә нурғун черик,

Араға алип бизни қоймас терик.

Ки йол тосқали қойди бәш йүз киши,

Нәйәргә йетур бу пәләк гәрдиши.

+++++++++++++++++++++++++++++++++

Кәл и хошәчин әйләгил давиян, баш тәргүчи

Қилип ақсудин шәмъи сөзи баян. Баян шамни яндурмақ

Хожамлар қилип мәслиһәт анчунин,

Хиял әйләдиләр йәсәру - йәмин.

Деди нәччә күн мундақ болсақ һаял,

Дүшмән ләшкири кәлгүси еһтимал.

Аниң бирлә биз әйләсәк кар - зар,

Әгәр бәрсә нусрәтни пәрвәрдигар.

Бу дүшмән қолидин болурмиз аман,

Йеғи күч келип алса бизгә яман.

Бу тағ дамни болғуси шури шәр,

Мусулманларни әйләгәй дәрбәдәр. Ишикму - ишик

Илә йолини алса биздин тосуп,

Кетур бай, сайрам сари қол қоюп,

Бу мәнчиң келур муз дабанни ачип,

Деди биз барурмиз қайәргә қачип.

Йеғи ләшкәр мунда кәлмәстәрақ,

Барали аниң алдиға тезрақ.

Ки илдам барали, киши туймасун,

Туйқсизла дүшмән келип қалмасун.

Йеғи ләшкәр муздабандин түшүп,

Вә я алса юлғун рабаттин түшүп.

Дедиләр бу вәқтида томузда һава,

Болур тағ ичи санъи кәрбала. Иккинчи

Бу мәнчиң алур бизни чөлгә қавап,

Болурмиз деди тәшнәликтин харап.

Пешиндин кейинрақ намази дигәр,

Бу чарламчилар йолға кирди бәдәр.

Иди ниспи шәб қара юлғун йетип,

Һәмә уйқуда мурдә йәңлиғ йетип.

Бу ләңгәрдә дүшмәндин йоқ һеч әсәр,

Булардин алалмай йәрдин хәбәр.

Терәкниң йүвидә ятур он киши,

Дедиләр бу таңшинъға кәлгән киши.

Турар һәр бириниң йенида чомақ,

Болуп тәкийә орнида икки қулақ.

Путида чоруқ, халтисида норәк, озуқ

Хорәк тартишип мисли бир зәмбирәк.

Дидиләр бу паванлар оңда ятур,

Түшидә көрүп әмди бизни тутур.

Иниңдин өтүп тапти бир халәни,

Бу молла пүтүп бир парчә намәни.

Деди: чарлидуқ биз бу юлғун қара,

Бу йәр тинчлиқ йоқтур һич мажара.

Бу йәргә ғәләттур йеғи кәлгәни,

Аманлиқ деди көрсүтүң бәлгәни.

Иккулән ятип Шахтураәзм ейтип, йәр нами

Бу сәккиз киши жамға кәлди йетип.
...

...(давами бар)...

(edit)Emeren



вторник, 21 августа 2007 г.

Сериқ уйғурлар һәққидә

Милади 840-йили Орхун уйғур ханлиқи қирғизлар тәрипидин йимирилгәндин кийин, уйғурларниң һәрқайси қәбилилири арқа-арқидин күчүшкә башлиди. Уларниң бир қисми жәнупқа көчти, йәнә бир қисми ғәрипкә көчти. Шу асаста улар башқа раюнлардики уйғурлар арисиға қушулуп кәтти. Әйни вақитта һазирқи тәңри теғиниң жәнуп-шималида вә Хеши каридорида көчмән чарвичилиқ билән турмуш күчүрүватқан уйғур қәбилилири шималдин күчүп кәлгән зор түркүмдики уйғурларни қубул қилипла қалмастин, бәлки улар билән бирлишип, йеңи бир уйғурлар топини һасил қилди. Һәмдә кийин гүллинип техиму зор болған үч чоң ханлиқни бәрпа қилди. Йәни Қариханийлар ханлиқи, Қучу уйғур ханлиқи, Гәнжу уйғур ханлиқидин ибарәт.
Сериқ уйғурлар болса бу үч ханлиқ ичидики Гәнжу уйғур ханлиқини қурған уйғурларниң әвлатлиридур. Тарихи китапларда йәнә Хеши уйғурлири, Лияңжу уйғур ханлиқи дәпму учрайду. Асаслиқ паъалийәт даъириси Хеши раюнида болғачқа күпүнчә һалларда умумлаштурулуп Хеши уйғурлири дийилиду. Булар Хеши раюнидики Гәнжу(һазирқи Гәнсуниң Җаңйи шәһири), Лияңжу (һазирқи Вувей шәһири), Гуажу (һазирқи Әнши наһийиси), Шажу (һазирқи Дунхуаң шәһири), Хелучуән (һазирқи ички муңғул ечина дәряси), Хеләншән (ниңшия даъирисидә), Чинжу (һазирқи Гәнсуниң Тийәншүй шәһири) қатарлиқ жайларда паъалийәт қилған. Буларниң ичидә, Гәнжуни мәркәз қилған уйғурларниң тәсир күчи зор болған. Уйғурлар дәсләптә түбүтләргә беқинған, кийин бәйъәтчиләр қушуниға (жаңйичав башчилиқидики алтун тағ падишалиқи) беқинған, ахирида бәйъәтчиләр қушунини мәғлуп қилип гәнжуни ишғал қилған. Гәнжуни ишғал қилғандин башлап, уларниң нисби муқумлиқи ишқа ашқан. Шуниң билән гәнжу Хеши раюнидики уйғурларниң сияси, иқтисади вә мәдинийәт мәркизи булуп қалған. Шундин башлап гәнжу уйғурлири дигән уқум кәң тарқалған вә қоллунилған. Әмма кийинки дәвирләргә кәлгәндә гәнжу таңғутлар тәрипидин ишғал қилинди. Шуниң билән Хеши уйғурлири үзиниң сияси қуманданлиқ мәркизидин айрилип қалди. Һәмдә бир йерим әсирдәк давам қилған Хеши уйғурла һакимийити ахирлашти.
Ундақта улар нимә үчүн сериқ уйғурлар дийилиду? Хеши раюнидики уйғурлар һакимийити йимирилгәндин кийин бир қисим уйғурлар сәйдам ойманлиқиниң ғәриби четигә берип чарвичилиқ қилди. Булар соң сулалиси вә жин сулалиси тарихи китаплирида шажу уйғурлири дәп елинъған. 11- Әсирниң ахирлириға кәлгәндә удун вә салжуқ түрүклириниң әлчиллири оттира түзләңликкә кәлгичә шажу уйғурлири чарвичилиқ қилған раюнлардин өткән. Соң сулалисиниң тарихи китаплирида ашу әлчиләрниң сөзләп бәргәнлиригә асасән, бу раюндики уйғурларни "сериқ баш уйғурлар" дәп тәржимә қилған. Буларниң әйни вақиттики орни һазирқи гәнсу, чиңхәй вә шинжаңниң чигирлинидиған жайға тоғра кәлгән.
Сериқ баш уйғурларниң чарвичилиқ қилған жайлири қәдимқи уйғур тилида "сури" йәни "кәң" дәп аталған. Хәнзучә тарихи китапларда бу сөзни бәзидә 锡勒) шиле) дәп яки 撒里 )сали) дәп тәржимә қилған. Икиспидитсийәчи ситәйин уни 疏勒盆地 )сули ойманлиқи) дигән. Соң дәвридики тәржимә усули буйичә уни "шиле уйғур " дәп 锡勒回鹘)) тәржимә қилиш, һазирқи заман тәржимә усули буйичә "суле уйғур" дәп (疏勒回鹘) тәржимә қилиш кирәк. Бу сөз қәдимқи уйғур тилидики "сариғ" (сериқ) дигән сөзниң аһаңиға бәкму йеқин килиду. Шуңа соң сулалиси тарихида уни "сериқ" (黄) дәп хата тәржимә қилған. Соң сулалиси тарихида мәнә тәржимиси билән аһаң тәржимисини арилаштуруп тәржимә қилиш усулини қоллунуп, йәр намини "сериқ" дәп, милләт намини "уйғур" дәп тәржимә қилған. Нәтижидә адәм чүшәнъгили болмайдиған "сериқ баш уйғур" дигән бир аталғу килип чиққан. Буниңдин башқа қәдимқи уйғур тилидики "сари" көп мәнилик сөз булуп, адәттә "сериқ" дигән мәнини билдүриду. Ликин униң йәнә "кәң" дигән мәнисиму бар. Соң сулалиси тарихида униң адәттики "сериқ" дигән мәнисинила алған, һәмдә йәр намини хата һалда "сериқ баш" дәп чүшәнъгән. Қисқиси "сериқбаш" дигән сөзни йәр намидин кәлгән дәп чүшүнүшкә булиду. Бу "сериқбаш" уйғурлар кийинки мәзгилләргә кәлгәндә, йәни 13- әсирдә муңғулларниң зор қушуни ғәрипкә йүрүш қилғанда "сериқбаш" уйғурлар муңғулларға бәйъәт қилип, "сари уйғур" (сериқ уйғур) дәп аталди.
Юқиридики бу әһвалдин сари уйғурлар "сериқбаш" уйғурларниң әвлатлири икәнликини курувалғили булиду. Ликин :сериқбаш" билән "сари" ниң нимә мәниси бар дигән бу мәсилидә охшаш болмиған қарашлар мәвжут. Биринчи хили: ириқ, кийим-кичәк, өрүп-адәт жәһәттин асас издәш. Мәсилән: сериқ кийим, сериқ чач дигәнъгә охшаш. Бу милләттә бундақ алаһийдилик болмиғачқа бу хил қараш пут тирәп туралмиған, һәм бу қарашни қоллайдиғанла көп болмиған. Иккинчи хили: башқа милләтләрдин асас тепиш. Мәсилән: "сериқбаш ширвилар" , "сериқбаш түркәшләр" дигән қараш. Ликин бу қараштики кишиләрму көп әмәс. Үчүнчи хили: "ақсүңәк қәбилиләр" ниң һәммиси "сериқ" дәп атилиду дигән қараш. Буниң асаси::сериқбаш уйғурлар" вә "сари уйғурлар" ниң ичидә таң сулалиси вә бәш дәвирдики уйғурларниң хан жәмәтидин болған "яғлақар" қәбилисиниң әвлатлири бар. Алтай тил сестимисидики тил түркүмлири ичидә , умумән һүкүмиран урунда турған ақсүңәк қәбилиләр "сериқ" дәп атилиду дигәндин ибарәт. Төтинчи хили:йәр нами тоғрисидики қараш. Алтай тил сестимисиниң үч чоң тил аъилисидики тилларниң тарихи вә жуғрапийилик матирияллиридин тәкшүрүп қариғанда, умумән йәр шәкли кәң кәткән, чөл- жәзирлири вә арлиқлирида кичик еқин сулар билән суғурулидиған кичик бостанлиқлири бар раюнлар "сури" дәп атилиду. Сури дигән сөз "сур" дигән сөз йилтизидин кәлгән булуп, хәнзучә аһаң тәржимиси 撒里 ,苏勒 , 疏勒 , 素尔 дигәнъгә охшаш хәтләр билән йезилиду. Бу игиз тағ – даванлири, бүк- барақсан орманлири, долқунлап еқип турудиған чоң дәрялири бар жайларниң "қара" дәп атилидиғанлиқиға мас кәлгән һалдики атилишидур. Шуңа асияда алтай тили сестимисидики милләтләр көчмән чарвичилиқ қилған раюнларниң һәммисидә "қара" яки "сари" дигән йәр намлирини қалдурған. "Сари уйғур" дигән сөздики "сари" пәқәт шуларниң ичидики биридинла барәт. "Сури" дигән сөз уйғур тилидики "сериқ" дигән сөзниң аһаңиға бәк йеқин болғачқа, көплигән кишиләр йәр намини хата һалда "сериқ" дәп чүшәнъгән. Шуниң билән "сериқбаш уйғур" дигән аталғу килип чиққан. Һәмдә хәнзучә 撒里 (сали) дигән сөзни уйғур тилидики "сериқ" ниң аһаң тәржимиси дәп хата қариған. Ликин бу қарашни тәшәббус қилғучилар бу бир қисим уйғурларниң нимә үчүн "сериқ" дәп атайдиғанлиқини чүшәндүрүп бирәлмигән.
Муңғуллар ғәрипкә қилған йүрүшини аяғлаштурғандин кийин баш санъғун субутай оттура асиядин қушунини башлап шәриққә қайтишида "сериқбаш уйғурлар" турушлуқ чарвичилиқ раюнлиридин өткәндә, "сериқбаш уйғурлар" ни үзигә қаратқан. Шундин итибарән "сериқбаш уйғур" дигән намниң орнини "сари уйғур" дигән нам алған.Ахирида бара-бара муңғуллар билән қушулуп кәткән. Муңғул импирйиси вә униңдин кийинки юән сулалиси сари уйғурлар раюниға муһим вәзирләр башчилиқида қушун ибәртип турғузди. Уларниң ичидә узақрақ турған һәм тәсири чоңрақ болғини әләмдә мәшһур шиниң биги чөбә вә униң әвлатлири иди. Буларниң сари уйғурлар раюниға һүкүмранлиқ қилғанлиқиниң нәтижиси чағатай әвлатлириниң тәңри теғиниң жәнуби вә шималидики уйғурларға һүкүмранлиқ қилғанлиқиниң нәтижиси билән бәкму охшишип китиду. Бу охшашлиқ шуниңдин ибарәтки улар һәм уларниң әвлатлири рәһбәрлик қилған һәрби қушун вә қәбилиләр тәдирижи һалда сари уйғурларға қушулуп, ахир сари уйғурларниң бир қисмиға айлинип кәткән. Муңғулларниң сари уйғурларниң тәркивигә қушулуп кәткәнлики вә уларға муңғул хан жәмәтлири башчилиқ қилғанлиқи һәмдә чөбә юән сулалисиниң бирликини қәтъи қоғдап, чағатай әвлатлириға охшаш бүлүнүп кәтмигәнлики үчүн, сари уйғурлар раюниниң нисби әминлики сақлинип қалған. Шуниң билән юән сулалиси дәври сари уйғурлар раваж тепип зурайған муһим тарихи мәзгил булуп қалған.
Миң сулалиси дәвригә кәлгәндә, сари уйғурлар юән сулалиси дәвридики сари уйғурларға охшаш тәңри теғиниң жәнуби вә шималидики уйғурлардин барғансири йирақлишип, охшаш болмиған йүнүлүшкә қарап раважланъған. Миң сулалиси қушунлири ғәрипкә қарап илгирлигәндә, сари уйғурларниң сәрдари буян темур һәммидин авал миң сулалисигә бәйъәт қилған. Шундин кийин миң сулалиси бир қатар тәдбирләрни қоллунуп, сари уйғурларни йүлигән. Биринчидин, миң сулалиси сари уйғурлар қәвмини төт қисимға айриған. Һәмдә һәр қайсисиға тамға ойдуруп бирип, өз қәвмини үнүмлик идарә қилиш имканийитигә игә қилған. Иккинчидин, сари уйғурларниң сәрдари буян темурни әндиң ваң (安定王) қилип тәйинлигән. Үчүнчидин, сари уйғурлар раюнида йерим һәрби хәрәктирлик ясавулханиларни тәсис қилған. Йәни әндиң, удун, кусәндин ибарәт. Булар сари уйғурлар раюнида әң бурун қурулған үч ясавулхана булуп, адәттә ғәриби қисимдики үч ясавулхана дәп атилиду. Сари уйғурларниң төт қисми мушу үч қаравулханиға тәвә болған. Сари уйғурлар раюни ғәриптә гәнсуғичә баридиған 1500 чақиримлиқ жайни өз ичигә алиду. Шәриқтә хәндуң (һазирқи чиңхәй өлкисиниң ғәриби қисмидики даңхе дәрясиниң юқури еқини) ғичә бариду. Ғәриптә тәңри теғиға улишиду. Шимал тәрипи гуажу (һазирқи гәнсуниң әнши наһийиси), шажу (һазирқи гәнсуниң дунхуаң шәһири) ға тутушиду. Жәнуп тәрипи түбүт (һазирқи шизаң) билән чигирлиниду. Сари уйғурлар раюнидики ясавулханилар мушу жайларда қурулған. Юқуридики төт қисим сари уйғурлиридин башқа, юән сулалисиниң ахири вә миң сулалисиниң башлирида буян темурниң йәнә бәзи пуқралири гәнсуниң ғәриби қисмида тарқақ жайлашқан. Миң сулалиси қушунлири ғәрипкә илгирлигәндә улар тәрәп- тәрәпкә қечип кәткән. Буян темур миң сулалиси тәрипидин әндиң ваң булуп тәйинләнъгәндин кийин, қечип кәткән пуқралар арқа-арқидин өз юрутлириға қайтип килип, миң сулалисигә әл болған. Миң сулалисиму бу пуқраларға төт жайда йерим һәрби хәрәктирлик ясавулхана қуруп бәргән. Йәни, шажу ясавулханиси (һазирқи гәнсуниң дунхуаң шәһири), чижин муңғул ясавулханиси (һазирқи гәнсуниң йүмин шәһири даъирисидә), хәндуң ясавулханиси (һазирқи чиңхәй өлкисиниңо ғәриби қисмидики даңхе дәрясиниң юқири еқини), хәндуң сол қанат ясавулханиси (шажу аймиқиниң қәдимқи қәлъәсидә) қатарлиқлардин ибарәт. Бу ясавулханилар адәттә шәриқи қисимдики төт ясавулхана дийилиду. Әйни вақитта шәриқи қисимдики төт ясавулхана билән ғәриби қисимдики үч ясавулхана вә қумул ясавулханиси қушулуп, "сәддичинниң ғәрибидики ясавулханилар" дәп аталған.
Әмма кийинки мәзгилләргә кәлгәндә бу ясавулханиларниң әһвали обдан болмиди. Йәни һәрқайси ясавулханилардики қәбилә сәрдарлириниң өз-ара қирғин қилишиши, юән сулалиси әвлатлириниң бүлүнмә күчлириниң паракәндичилик селиши, ислам мәдинийитиниң шәриққә киңийиши, миң сулалисиниң ички вә ташқи қийинчилиқи түпәйлидин, ахир миң сулалиси узини қоғдаш билән булуп китип, ясавулханилар билән кари болмиған. Мушундақ сәвәпләр түпәйли, сари уйғурла тәнһа, яридәмчисиз қелип, ғәриптә шәриқи чағитай ханлиқи билән йәкән ханлиқиниң қәдәмму- қәдәм қистап килиши, шималда ойратларниң үзлүксиз паракәндә қилиши жәнупта ибраниң давамлиқ зиян- зәхмәт селишидәк һәр тәрәплимә һужумиға учурғанлиқтин жияйүгуән (сәддичин сепили) қовиқиниң ичигә киришкә мәжбур болған. Йәни шәриққә күчүшкә мәжбур болған. Күчүш вахтиму узун булуп, 16 йилдин артуқ вақит кәткән. Шәриққә көчкән сари уйғурлар жияйүгуәндин өткәндә, миң сулалиси уларни бар амали билән урунлаштурған. Һәмдә миң сулалисиниң ләшкири пирқә диванбеги ваң чуң үзи гәнсуға берип, тарқақ урунлаштуруш пиринсипи буйичә бир қисим сари уйғурларни гәнжу (һазирқи жаңйи шәһири) ниң жәнуби теғиға урунлаштурған. Булар кийинки чағларда авуп, һазирқи шәриқи юғурлар булуп шәкилләнъгән. Йәнә бир қисми сужу (һазирқи жючуән шәһири) ниң қорул ичигә урунлаштурулған. Булар кийинки чағларда авуп, һазирқи ғәриби юғурлар булуп шәкилләнъгән.
Шәриққә күчүш сари уйғурларға наһийити зор тәсир көрсәткән. Шәриққә көчкәндин кийин, әслидики ғәриби қисимниң үч қаравулханиси билән шәриқи қисимниң төт қаравулханиси бир жайда биллә олтурақлишип, иқтисат, мәдинийәт, турмуш, тил жәһәтләрдә тәдирижи бирдәкликкә йүзлинип, һәммиси өзлирини "юғур" дәп атайдиған болған. Шуңа шәриққә күчүш – һазирқи юғур миллитиниң шәкилләнъгәнликиниң аламитидур. Димәк, муңғуллар билән уйғурларниң өз-ара сиңишиши нәтижисидә, бир йеңи милләтниң ортақ гәвдиси шәкилләнъгән. Уларниң мәдинийәт алаһийдилики вә милли писхик хусусийити тәңри теғиниң жәнуби вә шималидики уйғурлардин , һәм илимизниң шималидики муңғул миллитидин тамамән пәриқлиниду. Мана бу – бүгүнки юғур миллитидур.
Бүгүнки күндә юғур дәп аталға бу сериқ (сари) уйғурлар гәнсу өлкисигә қарашлиқ жаңйи вилайитиниң сунән сериқ уйғур ( сари) аптунум наһийисидә вә жиючуән шәһириниң хуаңнипу сериқ уйғур аптунум йезисида топлушуп яшайду. 1990- Йилдики мәлуматқа қариғанда, сериқ уйғурларниң жәмъи сани12миң 297 киши булуп, бу жәмъи нупусниң 1800 и хуңнипу сериқ уйғур аптунум йезисида, 8820 и сунән сериқ уйғур аптунум наһийисидә яшайду. Аптунум наһийидә яшайдиғанлар пүтүн сериқ уйғур нупусиниң %71.77 Ни тәшкил қилған. Қалған 1677 нәпәр киши гәнсу өлкисиниң башқа шәһәрлиригә, аз бир қисми мәмликәтниң башқа жайлириға тарқалған. Кийинки йилларда мәмликәтниң һәммила йиридин шинжаңға килип йәрлишиш долқуниға маслашқан сериқ уйғурлардин 278 кишиниң қумул шәһири вә манас наһийисигә килип олтурақлашқанлиқи ениқланъған. Сериқ уйғурлар 1990- йилидики нупус тәкшүрүштә милләтләрни жәмъи саниға қарап рәткә турғузғанда 47- рәттин урун алған.
Муңғулчә сөзлишидиған шәриқи сериқ уйғурлар өзлирини умумйүзлик һалда юғур, шера(шера- муңғулчә сөз булуп, сариқ, сериқ дигән мәнидә) юғур дәп атайду. (Өзлирини түрки тилда сөзләйдиған ғәриби сериқ уйғурлардин пәриқләндүрүш иһтияжи туғулғанда); Улар йәнә түрки тилда сөзлишидиған ғәриби сериқ уйғурларни "қара юғур" дәп атайду. Түрки тилда сөзлишидиған ғәриби сериқ уйғурлар болса өзлирини умумән "юғур" , "сариғ юғур" , йәни муңғулчә сөзлишидиған шәриқи сериқ уйғурлардин үзини пәриқләндүрүш иһтияжи туғулғанда "сариғ юғур" дәп атайду.
Сериқ уйғурлартүрки тиллиқ хәлиқләр ичидики алаһийдә бир хәлиқ булуп, икки хил тил ишилтиду. Йәни шәриқи сериқ уйғурлар муңғул тили гурупписиға аъит болған нисбәтән қәдимқи муңғулчиға йеқин бир тилни ишләтсә, түрки тил гурупписида сөзлишидиған ғәриби сериқ уйғурлар қәдимқи уйғур тилиға нисбәтән йеқинлишидиған йәнә бир хил тилни ишилтиду.
Сериқ уйғурларниң ижтимаъи тәшкилат қурулмиси қәдимқи уйғурлар яки көчмән чарвичи хәлиқләргә охшаш қәбилә, уруқ асасиға тайиниду. Сериқ уйғурлар адәттә қәбилини "отоқ" дәп атайду. Чиң сулалиси сериқ уйғурларниң йәттә отоқ шәклидә яшайдиғанлиқиға асасән уларни бүлүп башқурған. Бу отоқлар: шики отоқ, кореки отоқ, нәйман отоқ, яңке отоқ, хоронъғут отоқ, баяттавин отоқ вә яғлақар отоқтин ибарәт. Буларниң ичидики яғлақар қәбилиси урхун уйғур ханлиқиниң хақанлири тәвә болған қәбилә булуп, бүгүнки сериқ уйғурлар ичидики асаслиқ қәбилидур. Һазирқи сериқ уйғурларниң исми тамамән дигүдәк хәнзуларниң адити буйичә болмақта. Ликин бәзи зиялиларниң үзи вә яки баллиридин башлап сап юғурчә яки уйғурчә исим адитигә қайтқанлиқиму күрүлмәктә. Мәсилән, тимур, маржан, ай қадин вә башқилар. Һазирқи сериқ уйғурларниң милли йезиқи йоқ. Бу сәвәплик улар уқу- уқутуш вә күндилик алақә ишлирида пүтүнләй хәнзу тили вә йезиқини ишләтмәктә.
Азатлиқтин кийинки "фиюдализимға қарши туруш", "төт конини юқутуш", "мәдинийәт зор инқилави" дигәндәк солчил сиясәтләр нәтижисидә сериқ уйғурларниң дини ибадәт сорунлири тақалған яки көйдүрүлүп, раһиплар хәлиқ ичигә қайтурулған. Хәлиқниң милли кийим- кичәклири чәклинип, узун чачлири қисқартилған. Қисқиси, илгир – кийин булуп 20 йилға йеқин давамлашқан солчил сиясәт нәтижисидә сериқ уйғурларниң ижтимаъи мәдинийәт қурулмисида бурулма хәрәктирлик өзгиришләр оттуриға чиққан. 1980- Йиллардин кийин сиясәт яхшилинип, қанун жәһәттики капаләт нисбәтән умумлишишқа башлиған болсиму әмма сериқ уйғурларниң нупусиниң аз булиши вә башқа сәвәпләр түпәйли, уларда уйғур, тибәт милләтлиридикидәк жидди үзигә қайтиш һәркити оттуриға чиқмиған. Пәқәт 1990- йилдин кийин сериқ уйғур зиялилирида нисбәтән үзини издәш, үзидики пәриқләрни давамлаштуруш, юқалғанларни илми нуқтидин қедириш истикиниң аламәтлири күрүлгән. Һазирқи әһвалда, сериқ уйғур раюнидики ғәриби сериқ уйғурларниң тәңритағ уйғурлириға нисбәтән қизғин муһәббәттә буливатқанлиқи, уларниң теливизорларда бирилидиған уйғурлар яки шинжаң билән мунасибәтлик көрсәтмиләрни наһайити зоқ иштияқ билән күрүдиғанлиқи, уйғурчә линта вә VCD пиластинкиллирини өйму-өй айландуруп күрүдиғанлиқи мәлум.

TuranTekin

© TuranTekin


Сериқ уйғурлар тоғрисида (2)
Сари уйғурлар раюни ғәриптә гәнсуғичә баридиған 1500 чақиримлиқ жайни өз ичигә алиду. Шәриқтә хәндуң (һазирқи чиңхәй өлкисиниң ғәриби қисмидики даңхе дәрясиниң юқури еқини) ғичә бариду. Ғәриптә тәңри теғиға улишиду. Шимал тәрипи гуажу (һазирқи гәнсуниң әнши наһийиси), шажу (һазирқи гәнсуниң дунхуаң шәһири) ға тутушиду. Жәнуп тәрипи түбүт (һазирқи шизаң) билән чигирлиниду. Сари уйғурлар раюнидики ясавулханилар мушу жайларда қурулған. Юқуридики төт қисим сари уйғурлиридин башқа, юән сулалисиниң ахири вә миң сулалисиниң башлирида буян темурниң йәнә бәзи пуқралири гәнсуниң ғәриби қисмида тарқақ жайлашқан. Миң сулалиси қушунлири ғәрипкә илгирлигәндә улар тәрәп- тәрәпкә қечип кәткән. Буян темур миң сулалиси тәрипидин әндиң ваң булуп тәйинләнъгәндин кийин, қечип кәткән пуқралар арқа-арқидин өз юрутлириға қайтип килип, миң сулалисигә әл болған. Миң сулалисиму бу пуқраларға төт жайда йерим һәрби хәрәктирлик ясавулхана қуруп бәргән. Йәни, шажу ясавулханиси (һазирқи гәнсуниң дунхуаң шәһири), чижин муңғул ясавулханиси (һазирқи гәнсуниң йүмин шәһири даъирисидә), хәндуң ясавулханиси (һазирқи чиңхәй өлкисиниңо ғәриби қисмидики даңхе дәрясиниң юқири еқини), хәндуң сол қанат ясавулханиси (шажу аймиқиниң қәдимқи қәлъәсидә) қатарлиқлардин ибарәт. Бу ясавулханилар адәттә шәриқи қисимдики төт ясавулхана дийилиду. Әйни вақитта шәриқи қисимдики төт ясавулхана билән ғәриби қисимдики үч ясавулхана вә қумул ясавулханиси қушулуп, "сәддичинниң ғәрибидики ясавулханилар" дәп .Аталған. Әмма кийинки мәзгилләргә кәлгәндә бу ясавулханиларниң әһвали обдан болмиди. Йәни һәрқайси ясавулханилардики қәбилә сәрдарлириниң өз-ара қирғин қилишиши, юән сулалиси әвлатлириниң бүлүнмә күчлириниң паракәндичилик селиши, ислам мәдинийитиниң шәриққә киңийиши, миң сулалисиниң ички вә ташқи қийинчилиқи түпәйлидин, ахир миң сулалиси узини қоғдаш билән булуп китип, ясавулханилар билән кари болмиған. Мушундақ сәвәпләр түпәйли, сари уйғурла тәнһа, яридәмчисиз қелип, ғәриптә шәриқи чағитай ханлиқи билән йәкән ханлиқиниң қәдәмму- қәдәм қистап килиши, шималда ойратларниң үзлүксиз паракәндә қилиши жәнупта ибраниң давамлиқ зиян- зәхмәт селишидәк һәр тәрәплимә һужумиға учурғанлиқтин жияйүгуән (сәддичин сепили) қовиқиниң ичигә киришкә мәжбур болған. Йәни шәриққә күчүшкә мәжбур болған. Күчүш вахтиму узун булуп, 16 йилдин артуқ вақит кәткән. Шәриққә көчкән сари уйғурлар жияйүгуәндин өткәндә, миң сулалиси уларни бар амали билән урунлаштурған. Һәмдә миң сулалисиниң ләшкири пирқә диванбеги ваң чуң үзи гәнсуға берип, тарқақ урунлаштуруш пиринсипи буйичә бир қисим сари уйғурларни гәнжу (һазирқи жаңйи шәһири) ниң жәнуби теғиға урунлаштурған. Булар кийинки чағларда авуп, һазирқи шәриқи юғурлар булуп шәкилләнъгән. Йәнә бир қисми сужу (һазирқи жючуән шәһири) ниң қорул ичигә урунлаштурулған. Булар кийинки чағларда авуп, һазирқи ғәриби юғурлар булуп шәкилләнъгән. Шәриққә күчүш сари уйғурларға наһийити зор тәсир көрсәткән. Шәриққә көчкәндин кийин, әслидики ғәриби қисимниң үч қаравулханиси билән шәриқи қисимниң төт қаравулханиси бир жайда биллә олтурақлишип, иқтисат, мәдинийәт, турмуш, тил жәһәтләрдә тәдирижи бирдәкликкә йүзлинип, һәммиси өзлирини "юғур" дәп атайдиған болған. Шуңа шәриққә күчүш – һазирқи юғур миллитиниң шәкилләнъгәнликиниң аламитидур. Димәк, муңғуллар билән уйғурларниң өз-ара сиңишиши нәтижисидә, бир йеңи милләтниң ортақ гәвдиси шәкилләнъгән. Уларниң мәдинийәт алаһийдилики вә милли писхик хусусийити тәңри теғиниң жәнуби вә шималидики уйғурлардин , һәм илимизниң шималидики муңғул миллитидин тамамән пәриқлиниду. Мана бу – бүгүнки юғур миллитидур. Бүгүнки күндә юғур дәп аталға бу сериқ (сари) уйғурлар гәнсу өлкисигә қарашлиқ жаңйи вилайитиниң сунән сериқ уйғур ( сари) аптунум наһийисидә вә жиючуән шәһириниң хуаңнипу сериқ уйғур аптунум йезисида топлушуп яшайду. 1990- Йилдики мәлуматқа қариғанда, сериқ уйғурларниң жәмъи сани12миң 297 киши булуп, бу жәмъи нупусниң 1800 и хуңнипу сериқ уйғур аптунум йезисида, 8820 и сунән сериқ уйғур аптунум наһийисидә яшайду. Аптунум наһийидә яшайдиғанлар пүтүн сериқ уйғур нупусиниң %71.77 Ни тәшкил қилған. Қалған 1677 нәпәр киши гәнсу өлкисиниң башқа шәһәрлиригә, аз бир қисми мәмликәтниң башқа жайлириға тарқалған. Кийинки йилларда мәмликәтниң һәммила йиридин шинжаңға килип йәрлишиш долқуниға маслашқан сериқ уйғурлардин 278 кишиниң қумул шәһири вә манас наһийисигә килип олтурақлашқанлиқи ениқланъған. Сериқ уйғурлар 1990- йилидики нупус тәкшүрүштә милләтләрни жәмъи саниға қарап рәткә турғузғанда 47- рәттин урун алған. Муңғулчә сөзлишидиған шәриқи сериқ уйғурлар өзлирини умумйүзлик һалда юғур, шера(шера- муңғулчә сөз булуп, сариқ, сериқ дигән мәнидә) юғур дәп атайду. (Өзлирини түрки тилда сөзләйдиған ғәриби сериқ уйғурлардин пәриқләндүрүш иһтияжи туғулғанда); Улар йәнә түрки тилда сөзлишидиған ғәриби сериқ уйғурларни "қара юғур" дәп атайду. Түрки тилда сөзлишидиған ғәриби сериқ уйғурлар болса өзлирини умумән "юғур" , "сариғ юғур" , йәни муңғулчә сөзлишидиған шәриқи сериқ уйғурлардин үзини пәриқләндүрүш иһтияжи туғулғанда "сариғ юғур" дәп атайду. Сериқ уйғурлартүрки тиллиқ хәлиқләр ичидики алаһийдә бир хәлиқ булуп, икки хил тил ишилтиду. Йәни шәриқи сериқ уйғурлар муңғул тили гурупписиға аъит болған нисбәтән қәдимқи муңғулчиға йеқин бир тилни ишләтсә, түрки тил гурупписида сөзлишидиған ғәриби сериқ уйғурлар қәдимқи уйғур тилиға нисбәтән йеқинлишидиған йәнә бир хил тилни ишилтиду. Сериқ уйғурларниң ижтимаъи тәшкилат қурулмиси қәдимқи уйғурлар яки көчмән чарвичи хәлиқләргә охшаш қәбилә, уруқ асасиға тайиниду. Сериқ уйғурлар адәттә қәбилини "отоқ" дәп атайду. Чиң сулалиси сериқ уйғурларниң йәттә отоқ шәклидә яшайдиғанлиқиға асасән уларни бүлүп башқурған. Бу отоқлар: шики отоқ, кореки отоқ, нәйман отоқ, яңке отоқ, хоронъғут отоқ, баяттавин отоқ вә яғлақар отоқтин ибарәт. Буларниң ичидики яғлақар қәбилиси урхун уйғур ханлиқиниң хақанлири тәвә болған қәбилә булуп, бүгүнки сериқ уйғурлар ичидики асаслиқ қәбилидур. Һазирқи сериқ уйғурларниң исми тамамән дигүдәк хәнзуларниң адити буйичә болмақта. Ликин бәзи зиялиларниң үзи вә яки баллиридин башлап сап юғурчә яки уйғурчә исим адитигә қайтқанлиқиму күрүлмәктә. Мәсилән, тимур, маржан, ай қадин вә башқилар. Һазирқи сериқ уйғурларниң милли йезиқи йоқ. Бу сәвәплик улар уқу- уқутуш вә күндилик алақә ишлирида пүтүнләй хәнзу тили вә йезиқини ишләтмәктә. Азатлиқтин кийинки "фиюдализимға қарши туруш", "төт конини юқутуш", "мәдинийәт зор инқилави" дигәндәк солчил сиясәтләр нәтижисидә сериқ уйғурларниң дини ибадәт сорунлири тақалған яки көйдүрүлүп, раһиплар хәлиқ ичигә қайтурулған. Хәлиқниң милли кийим- кичәклири чәклинип, узун чачлири қисқартилған. Қисқиси, илгир – кийин булуп 20 йилға йеқин давамлашқан солчил сиясәт нәтижисидә сериқ уйғурларниң ижтимаъи мәдинийәт қурулмисида бурулма хәрәктирлик өзгиришләр оттуриға чиққан. 1980- Йиллардин кийин сиясәт яхшилинип, қанун жәһәттики капаләт нисбәтән умумлишишқа башлиған болсиму әмма сериқ уйғурларниң нупусиниң аз булиши вә башқа сәвәпләр түпәйли, уларда уйғур, тибәт милләтлиридикидәк жидди үзигә қайтиш һәркити оттуриға чиқмиған. Пәқәт 1990- йилдин кийин сериқ уйғур зиялилирида нисбәтән үзини издәш, үзидики пәриқләрни давамлаштуруш, юқалғанларни илми нуқтидин қедириш истикиниң аламәтлири күрүлгән. Һазирқи әһвалда, сериқ уйғур раюнидики ғәриби сериқ уйғурларниң тәңритағ уйғурлириға нисбәтән қизғин муһәббәттә буливатқанлиқи, уларниң теливизорларда бирилидиған уйғурлар яки шинжаң билән мунасибәтлик көрсәтмиләрни наһайити зоқ иштияқ билән күрүдиғанлиқи, уйғурчә линта вә VCD пиластинкиллирини өйму-өй айландуруп күрүдиғанлиқи мәлум.

***

Назугум

Турған Тохтәмовниң Назугум дегән китавидин...

Йәттинчи бап.

I.

- Бу йәрләрдиму теч әмәс екәнла. Қишниң күни малларму башқа йәрдин озуқ тапалмиңандин кейин, кона хаманниң чөрисигә жиғилидиған охшайду. Ач қалған бөрә-жиртқучларму шу әтраптин кәтмәйдикән. Әву келиватқанларму әшу бөриләр йәп кәткән ала инәкниң егилири болса керәк, - дегән Назугум сайниң ичидә туруп әтрапиға сәп селип қариди. У кийим кечәклириниң барлиғини үстигә кийивалғанлиқтинму анчила музлап кәтмиди. Атлиқ адәмләр хаманға келип қайтқанда, йәнә кәпигә киривалармән дегән еди, лекин ойлап көрсә, бу йәрләрдә бәри бир течлиқ йоқ екән. Бөриләр ахшамлиққа йәнә ала инәкниң қалған-қатқан нәрсилирини йегили келиши мүмкин. Шуңлашқиму бу йәрдин чапсанирақ кетип, күнниң йоруғида бир макан тепивелишни ойлиди.

У чоңқурлиғи адәм бойи келидиған җилғини бойлап, өрләп хелә йәргичә маңди. Амма бу йәрдә топ-топ өскән чиғдин башқа пана болғидәк һеч нәрсә көрүнмәтти. У жуқурлап хелә маңғандин кейинла, дәл-дәрәқләр билән чиғ, тевилға, зириқ тикәнләр копийишкә башлиди. Тохтимай чиқиватқан шамал түзләңниң қарини сай-җиралар билән ериқ-ойманларға учармақта. У әнди күлтүк қар басқан җираниң тегигә чүшмәй, қаптал билән келивататти. Амма у жуқури өрләп бир сайдин иккинчи сайға өтүп, ғәрипкә қарап тағ бағрини көзләп кәчкичә маңғини биләнму, мөккидәк түзүк йәр тапалмиди. Назугум бир дөңгә чиққанда кәйнигә қариведи, нәччә күн қонған кәписи ғил-пал көрүнүп, жирақта қапту. Һелиқи атлиқ адәмләр көрүнмәйду. Бу тәрәптә бүккидә өскән қарийағачларму, бостанлиқ йәрләрму көп екән. Жирақта кичик мәлиләр көп охшайду. У йәрдики өйләрниң турхунлиридин чиққан исни көргәндә Назугум ағзини тамшип, гекитигини қириштуруп йөтилип қойди.

- Улар кәчки тамаққа суйуқ аш етиватамдекин, - девиди, худди шунчә йәрдин бурниға ашкөки селип әткән суйуқ ашниң йеқимлиқ пуриғи кәлгәндәк болди. – Һәр һалда бу тәрәптә адәмләр көп охшайду.

У күнниң йоруғида шу мәлиләрниң четигә йетивалмақчи болди. Толиму чоңқур әмәс сай билән меңип, күнгәй тәрәптики йоған ташниң камирида тохтиди. Икки тәрипи таш билән қоршалған бу камар, шамалдин далда, таша көзләрдин халә екән. У түгүнини йәргә қойуп, сайниң ичидин талларниң қуруған шахлири билән қомучларни жиғип, далда болғидәк бир нәрсә йасавалғандин кейин от қалап, қосиғини тойғузди. Бу күни кечичә отни өчәрмәй олтирип таңни атқуздидә, әтиси қишичә йашиғидәк қолайлиқ макан тепивелиш үчүн йәнә жуқури өрләп кәтти.

Бу чағда тағму йеқинлишип қалған еди. У алдириған һалда бир сайдин иккинчи чүшүп жуқурилап кәтти. Болупму ичигә адәм турмақ һайванларму кирәлмәйдиған, икки тәрипини өйдәк йоған хада ташлар қоршиған чоңқур сайға улашқанда, худди нәччә вақиттин бери издәп келиватқан нәрсисини тапқандәк хошал болди. Йан бағирлирида йавайи алма, өрүкләр билән бүк таллар, азған билән тевилғилар өскән сайниң тегидә су ақидекән. Чөриси муз тутуп кәткән суниң шавқуни бөләкчә һәйвәтлик аңлинип туриду.

Су ойуп жилдин – жилға чоңқурлишип кәткән сайниң һәр икки тәрипи тик йарға айлинип кетипту. Назугум мундақ хада ташлиқ чатқанлиқни пәқәт Муздавандин чүшүп келиватқандила учратқан. Бу чоңқур сайниң тегидики чөпләр адәм өткүсиз қелин екән. Улар егиз өскән петичә қуруп қорай болуп қапту. Назугум сайға қандақ чүшәрини билмәй, хелә йәргичә қаптални бойлап маңди вә: «Бу маңа охшаш қачқан-мөккән мусапирларниң макани екән. Униң ичигә кирип кәтсәм манҗурларниң бир түмән чериги бир жил издисиму тапалмас», дәп ойлиди вә йан бағридики йоған ташларниң арисидин өмләп өтүп, қелин җиңғилниң ичигә кирип кәткән инчикә йолға дуч кәлди.

«Бу, әтималим, тошқан билән түлкиләр салған йол охшайду. Улар өткән йәрдин өтәлмәймәнмекинтаң», дәп җиңғилниң ичигә кирди вә бу инчикә йолда келиветип сайниң тегидики суғиму улашти. Йол судин өтүп талларниң ариси билән йәнә жуқури өрләп чиқип кетидекән. «Мошу йол билән маңивәрсәм бир йәргә барармән», дәп ойлиған Назугум ташларни дәссәп, улуқ суниң иккинчи қанитиға өттидә, техиму қелин җаңгаллиқ ичигә кириведи, йеқинла йәрдин бир топ кәклик қанатлирини қаттиқ қеқип асманға көтирилди. Нәччә күндин бери қечип-мөкүп жүрүп бундақ тәсадипларға көзи үгинип қалған Назугум, униңға анчила әһмийәт бәрмиди. Йарларниң түвидики қақираң йәрләрдә қирғавуллар данлап жүрүпту. Назугум уларға қизиқип бир аз вақитқичә қарап турди.

------------------

Давами...

- У сайниң ичидики чатқанлар арисида келиветип, егизирәк йәрдик йапилақ ташниң үстидә турған өңкүрни көрүп қалди. Башта бу йәргә илпиз чиқмиса, башқа нәрсә чиқалмас дкгән ойға келип униң алдидики ташни йақилап өттидә, бир аз йәргичә жуқурилап маңди. Амма, немишкиду, адәиләр қол билән ойуп йасап қойғандәк көрүнгән өңкүр, униң көзигә иссиқ көрүнгәндәк қилди.

“Өзимуғу маңа лайиқ охшайду”, дәп ойлиди у. Лекин өңкүрниң қешиға келишкә әймәнди. Йеқин йәрдә буниңдин башқа пана қилғидәк нәрсә тапалмай, ахири әшу өңкүргә киришкә қарар қилип : “Әгәр униң ичидә бирәр жиртқуч һайван болсичу? Таваккәл, башқа кәлгәнни көрәрмән” дәп ойлиди.

Назугум қолиға тайинивалған тайиғини тутуп, өңкүр алдидики супиға охшаш йапилақ ташқа авайлап чиқти. У өңкүр ичидин әву күни қосиғини йеривәткини аз қалған қаванға охшаш жиртқуч һайванларниң бири чиқип етиламдекин девиди, лекин худайа шүкри, һеч нәрсә йоқ екән. У өңкүр ағзида хелә вақитқичә тиңирқап турди. Униң ичигә синчилап қариведи, көзи йәткән йәрдә һеч нәрсини көрмәй, аста, еһтийат билән өңкүрниң ичигә кирди. Лекин жүриги қаттиқ соқуп, қорқуп турсиму, чапсанирақ униң ичигә җайлишивелишни ойлиди.

Назугум өңкүрниң ичигә киргәндин кейин тәкши сәп селип қариведи, бу йәрдә һеч қандақ нәрсә йоқ екән. Қолидики тайақни ташлаветип, мүрисидин еғир жүкни йәрғә қойғандәк, чоңқур нәпәс алдидә, пут-қолини созуп олтарди вә хелә вақитқичә орнидин қозғалмиди. Пәқәт һадуғи чиққандин кейинла торуси пака, лекин ичи худди бир еғиз өйчилик өңкүрниң ичигә башқидин қариди. Униңға киридиған йәрдә икки тал йапилақ таш болуп, ичи йумшақ сеғиз топа екән. Йәргә чечилип кәткән түкләр билән ғаҗилап ташлавәткән устиханларни көрүп: “Әтималим, бу бөриләрниң өңкүри болса керәк” дегән ойға кәлди. Амма немила болса ичигә киривалдимғу, әнди бу йәрни йолвас кәлсиму бәрмәсмән, өзини өзи хатирҗәм қилди.

Назугум сиртқа чиқип талларниң шахлирини җиғип келип өңкүрниң алдиға от қалап, чай қайнатти. Кәчкичә талада жүрүп музлап кәткәчкә, чай ичип иссиниш билән езилип, уйқиси келишкә башлиди. У йәнә бир қетим сиртқа чиқип астиға селип йатқидәк қуруқ чөпләрни әкирди. Бу чағда өңкүрниң ичи иссип, көзгиму иллиқ көрүнүп қалған еди.

У бүгүн кечә өңкүрниң ғоҗайинлири келип қалармекин дәп тәшвишләнгән, һәқиқәтәнму, шундақ болди. Кечичә һувлиған бөриләрниң авази тохтимиди. Йеқинла йәрдә мөшүкниң көзлиригә охшаш пақирап турған көзләр көрүнди. Улар оттин, йә униң йенида олтарған адәмдин қорқтиму җүръәт қилип өңкүр ичигә кирмиди. Бәзилири нерағирақ бир йәрдә қизил тиллирини саңгилитип, отқа қарап тураттидә, андин бир аз һувлап, өңкүр тәрәпкә йеқинлатти. Буни байқиған Назугум қуруқ шахларни көпирәк селип, йалқунлап йанған отларни өңкүрниң тешидики йапилақ ташқа иштирәттидә, қолидики йоған тайиғини тутуп туратти. Өзлирини бу сайниң бирдин-бир ғоҗайини һесаплап келиватқан бөриләр, бу немә вақиәдур, дәп һәйран болғандәк, иккинчи қапталдик егиз дөңгә чиқаттидә, өңкүргә қарап зоңзийип олтиратти. Улар өңкүргә киривелип, от қалаватқан адәмниң өзлирини көрсә, вақришип қачидиған, узун көйнәклик айал киши екәнлигигә һәйран болуп, буниңға мунчелик күч-ғәйрәт нәдин пәйда болдекин дегәндәк йәрләрни татлап қойатти. Улар мундақ бешида йағлиғи бар айалниң өзлиригә қарши чиқмайдиғанлиғини йахши билгәшкә, бу йәрдин толиму жирақ кәтмәй, у угимизни бошитип берәмдикин дегәндәк әтрапни айлинип жүришиду.

Бөриләр Назугумниң угисини бошитип бәрмәйдиғиниға көзи йетип, таңға йеқин йәнә бир нәччә қетим аччиғи билән созуп-созуп һувлидидә, тимақлири билән йәрләрни татлап, қарларни тозутқандин кейин, сайни жуқарлап нәгиду йоқалди.

Назугум, бу өңкүргә бөриләр йәнә келип қаларму дәп, бир нәччә күн кечилири дим-дам болуп жүрди. Амма улар йенип кәлмиди. Әйнә шуниңдин кейинла, хатирҗәм болған Назугум өңкүрдә, худди шу бөриләр охшаш һайат кәчүрүшкә башлиди. У күнгәйдики қапталларға чиқип, кәклик билән чилларға қилтақ қойатти. Бәзидә сайни төвәнләп ашлиқ вә көктат тәргән йәрләрдин озуқ издәтти.

--------------

(давами бар)

давами...

II

Назугум сайниң төвән тәрипидики топ қарийағач қешиға җайлашқан қишлақтин һәр күни әтигәндә қойларни һайдап чиқидиған чуғи кичик бовайға бир нәччә күнгичә зәң қойуп жүрди. Өгүзи Қәшқәр пәдисидә түзла йепилған пака өйдин чиқидиған бовай билән йағлиғиниң үстидин бастуруп төпә кийивалған момайдин башқа киши көрүнмәтти. Бовай болса қойлирини дәсләп ашлиғи жиғиштурулуп болған еңизлиққа апираттидә, күн иссиғанда өзи турған өңкүрниң төвән тәрипидики қапталларға әкилип отлитатти. У қойлирини кәчқурунлиғи һайдап кетидиған. Учисиға йақиси йоқ узун қара чапан кийип, белини ағамча билән бағлавалған момай жуйунда-чақан төкидиған чағдила талаға чиқмиса, башқа вақитта өйидә болатти.

Назугум қосиғи ечип, өзигә озуқ тапалмиған күнлири бу қишлаққа тавакәл дәп кирип беришқа тәмшиләттийу, лекин

җүръәт қилалматти. Уларниң өйигә йеқин бир далдиға келип сәп салдидә: “Улар биз хәқләрдин охшайду” дегән хуласигә кәлди. Өйигә техиму йеқинарақ барай дегән ойда бир нәччә қәдәм илгириливеди, тамниң далдисида йатқан бөридәк йоған иштни көрүп, арқисиға қайтти.

У бир нәччә күн йоған ташниң далдисиға мөкүвелип, қойлирини һайдап өзигә йеқинла келидиған бовайға алаһидә зәң қойуп қариди. Немишкиду, күмүчтәк ақарған сақал-бурути қапиғини йепип туридиған қелин қашлири билән йоған көзлири дадисини әслитәтти. Униң көзигә бовайниң бешидики қара әлтиридин тикилгән төписи, рәңги өңүп кәткән, йақиси йоқ, узун периҗә чапини билән белидики лата потиси, һәтта кигиз пайпақ үстидин кийгән чоруғиму көзигә иллиқ көрүнүп кәтти. У бир нәччә қетим йоған ташниң кәйнидин сәкрәп чиқип, бовайниң бойнини қучақлимақчи болдийу, лекин өзиниң қачқун екәнлиги есиға келип тохтап қалди. Қойчи бовай қойнидин беғирәң насвай қапиғини елип, алиқиниға нас қуйғинини көргәндә, көзлиридин тарам-тарам йаш еқип кәтти. Бу бовайниң насвай қапиғиму дадамниңкигә охшайдекән,

- деди у көз йешини пәшмитиниң йеңиға етиветип. Назугум бүгүн тақәт қилалмидидә, орнидин туруп, таш үстидә олтарған олтаған бовайға йеқинлиди.

- Әссалам, бова!

Әндила насвай чекәй дәп турған бовайниң асмандин чүшкәндәк пәйда болған бу айални көрүп һәйран болғини шунчилик қолидики қапиғи йәргә чүшүп кәтти.

- Һуй, сән нәдин келип қалдиң?! Ваәләйкүм әссалам. – Немә қиларини билмәй тәнтирәп қалған бовай һодуқуп сөзлиди. – Һазирла қариғинимда, бу әтрапта һеч ким көрүнмигәндәк қиливедиғу.

Бовай қолини асманға көтирип бир нәрсиләрни пичирлап оқуп, узун сақилини сийпиведи, Назугумму тәңла қолини асманға көтәрди.

- Һой, қизим, хизир һайдап келип қалмиғансән бу йаққа? Қайақтин пәйда болдуң?

Бовай йәргә чүшүп кәткән насвай қапиғини алмастинла, йәнә кәйнигә бир-икки қәдәм даҗиди....

(давами бар)…

---

давами...

У бу тәвәдә йашаватқандин бери учисиға мундақ һал-қизил рәңдин пәшмәт, бешиға қундуз бөк, йешил рәңлик лазим, путиға четик кийгән айал хәқни учратмиған еди. У көзлирини чимчиқлитип, Назугумниң буғдай өңлүк үзигә, қаңшалиқ бурниға, от чақнап туридиған йоған қара көзлиригә, қапиғини қақса бири-бири билән гирәлишип кетидиған узун ктрпиклиригә һәйран болуп қаримақта. “Бу маңа көрүниватқан җин йаки пәриләрдин болуши керәк” дәп ойлиған бовай өзини қиздин тартип, ичидә бир нәрсиләрни оқушқа башлиди. Бовайниң растла уйғур екәнлигини билгән Назугум хошаллиғида униңға техиму йеқинлиди.

- Қорқмисила бова, мән қалмақлардин қечип чөл-байанларни маканлап жүргән бир мусапир болимән.

Бу сөзни аңлиған бовай “бу һәқиқәтәнла адәм екәнғу” дегәндәк қайтидин һәс һошини жиғип, бир-икки өәдәм йеқинлидидә, Назугумниң гөзәл чирайиға, бой турқиға йаңливаштин көз ташлиди. Һәтта кичик балидәк чаққанлиқ билән уни бир айлинип көрүп чиқтидә:

- Һой, үч – төрт җүмәдин бери соланлар издәп жургән Назугум сән әмәсту?! – деди.

Назугум өзи һәққидики гәп – сөзләрниң бу тәвәләргиму йетип кәлгинини чүшәндидә чоңқур нәпәс алди.

- Шу Назугум мән болимән, - деди…

Өзигә очуқ чирай җавап қайтурған қизниғ житилип кәткән кийимлиригә қараватқан бовай һайаҗанланди.

- Қизим, һелиқи Сумулдики Мо тебу дегән соланни боғузлаветип қечип кәткән Назугум растла сәнма? – Бовай мону бәллири инчикә җуганниң қолидин унчелик чоң ишлар кәлмәс дегәндәк тәптишләп сориди вә униң гепигә һәм ишәнмигәндәк, һәм һәйран болғандәк күлди.

- Биз сениң париңиңни қәшқәрлик содигәр Иминахундин аңливедуқ. Шу раст екәндә, - деди бовай.

- Қайси Иминахундин дәватидила, бова? – Назугум тонуш исимни аңлиғанда таңирқап туруп қалди.

- Бу йақларға Қәшқәрдин келип, мәлә-мәлиләрни арилап, сода қилип жүргән Иминахун дегән бир суйуқ адәм бар. Бир аз күн жутқа қайттим йоқап кетиведи, йеқинда йәнә пәйда болуп қапту. У сени йахши тонуйдекәнғу.

- Пака бойлуқ, бешини бир йениға қийсийитип маңидиған адәм әмәсту?

- Һә шу. Мениң айалимға гәп үгитип, йолдин чиқарғанму әшу Назугум. Шуңлашқа айалим маңа Хан йайлақта қаримай қойди дәйду. У мошу мәлиләргә келип, сениң тоғрилиқ һәр хил параңларни тарқитип жүриду.

- Техи мундақму параңлар бар десилара бова.

Вижиқ бовайниң ақ күңүллиүклиги билән саддилиғи йеқип қалған Назугум, бу сөзләрни аңлап сәл әйминип, тартинғини билән әнди өзини униң алдида әркин һис қилдидә:

- Һә, бова, мән шу айал болимән, - деди йәнә ишәшлик сөзләп.

- Йа, Алла, яратқан егәм, өзәң қоллиғайсән. Һой, қизим, мону уруқчидәк җениң билән шунчелик йоған соланға қандақму күчүң йәткәнду? – У көзлирини йоған ечип Назугумға қариди вә униң ейтқанлирини техиму ениқлимақчи болуп бир нәччә қетим соалларму қойди. Лекин шундиму “һәй, у қиз бу әмәс болуш керәк” дегән ой бешидин кәтмәй қойди.

- Адәм дегән башқа кәлсә батур екән, бова, - деди Назугум.

- Раст ейтисән, қизим. У дегиниңму тоғра. Черикләрниң қолидики қара милтиқни демисәң уларниң қушқачниң җеничеликму күчи йоқ. Әгәр шу нәрсисила йоқ болса, йәттә-сәккизин өзәмла чоқмақ билән уҗуқтураттим. Лекин заман һазир шуларниңдә. Касапәтләр бу җаһанни чил бөридәкла қапсап кәттиғу. Ахир заман йеқинлашқанда дунийани йаҗу-мәҗу дегән нәрсиләр басиду дәйдиған. Шуниңға қариғанда ахир заман йеқинлишип қалдимекин... – Бовай сәл тиңирқап сөзини давам қилди. – Шунчә қалмақ бир қизға егә болалмиғандин кейин уларму чағлиқ екән. Мана сени қачандин бери икки йүздин ошуқ солан Или дәрийасидин тартип та мошу Кәтмән тағлириғичә болған арилиқни ишттәк қасирип, тинтип жүриду. Улар сени мөкүвалған болуши керәк дәп, бу тәвәдә от қоймиған йәрлири қалмиди.

Назугум бу сөзләрни аңлап көңли әнсирәп қалди.

- Уларға тутуқ бәрмәй жүргиниңгә қарап қәйсәр қиз екән дәп ойлаттим. – Бовай Назугумға зоқлиниш билән қариди.

- Шунчә вақиттин бери нәләрдә жүрүп җан сақлидиң қизим?

(давами бар)…

----

(давами)

- Ешим чөлләрдә, чейим көлләрдә екән, бова. Худайим бәндисини рисқисиз йаратмайдекән.

- У дегиниңму тоғра балам. Лекин бу тәвәдә сән турмақ мән дәп көксигә урған жигитләрниңму йошурунуп журиши асан әмәс. – У Назугумға бириничи көрүши биләнла кәйни-кәйнидин һәр хил соалларни сорап, өзиму һәр хил гәпләрни сөзләп кәткинигә қисилип қалдиму бир чағда:

- Һой қизим, қосиғиңму ечип кәткәнду. Мән сени қуруқ параң билән тутп турғинимни қара. Әйнә әву топ қарийағачниң қешида көрүнгән өй бизниң өй болиду. Җүри берип чай ичәйли, - деди.

Бовай бу сөзни ейтишни ейтип қойдидә, амма буниңдин бир нәччә күн илгирила соланларниң Назугумни издәп, өйигә кәлгинини йадиға елип:

- Сени издәп бу тәрәпләргиму соланлар келип кәтти. Пәхәс болмисаң көрүп қелиши мүмкин, - дәп қошуп қойди.

- Мән силәр тәрәпкә барғиним билән улар көрүп қаламдекин, - деди Назугум бовайниң өйигә анчила зорлап кәтмигинини байқап.

- Һә, бир һесапта у дегиниңма тоғра, - деди. Бовай бу қизни қйгә апиралмисамму һалидин хәвәр елип турай дегән ойға келип:

- Қишниң бу соғида қәйәрләрдә түнәп жүрисән? – дәп сориди.

- Сайниң ичидики ташларниң камалири мениң маканим, бова. Бовайниң ичи ағрип кәтти.

- Мән һайатимда талай адәмләрниң җәври-җапа чекип, қийналғинини көрсәмму, саңа охшаш аҗиз кишиниң мошундақ соғда өй-макансиз йалғуз жүргинини көрмигән едим. Қулақ бурунлириң қаридап, үшшүп кәткәнму немә? – деди у өз балисиға көйүнгәндәк ечинип. – Мән сени һазир өйгә башлап барғиним билән холум-хошнилар көрүп қелиши мүмкин. Униңдин көрә сән мошу қойларға көз қириңни селип, ташниң далдисида олтирип турғин. Мән өйгә берип саңа йегидәк бир нәрсә елип келәй.

- Мақул.

Бовай тайиғини қолтуғиға қистуруп өйи тәрәпкә иштик меңип кәтти.

Назугум бу бовайни учратқиниға бир ишәнсә, бир ишәнгүси кәлмәтти. “Һәқиқәтәнла мени униңға әмәс, уни маңа хизир һайдап кәлдиғу” дәймән дәтти. Бир туруп “бовай өйигә берип мениң қечип-мөкүп жүргинимни соланларға ейтип қоймиса болаттиғу” дәп әндишә қилди. Ахирида “Йақ, мундақ ақ көңүл адәмләр һәргиз сатқунлуқ қилмайду” дәп өз көңлини өзи бәзилиди.

У хаталашмапту. Бовай қандақ чапсан кәткән болса, шундақ чапсан қайтип кәлди.

- Қизим, балдур мону периҗини кийивалғин. Музлап кетипсән, - әстиригә жуң селип,қолда шириған узун чапан билән Назугум һәр-күни момайниң бешида көрүп жүргән төпини ғоҗундин чиқарди.

- Рәхмәт бова. – У қелин вә узун чапанни кийиведи әзәйи бәдини гойа от йаққан өйгә киргәндәк иссип қалди. Ичи чоңқур төпини болса, қулақлириғичә чөкүрүп кийивалди.

- Әнди, қизим, мону йәргә келип олтар. Момайға сениң тоғрилиқ ейтиведим толиму хошал болуп кәтти. Һәтта һейт-айәмгә дәп сақлап жүргән нәрсилирини чиқирип, бир қапақ чай етип бәрди. Тала-түздә қонуп йетип жүрүп иссиқ чай ичмигиниңгә хели вақит болғанду. – Бовай қапақтики һори пуқирап турған чайни кайпаң һеҗиргә қуйдидә, ғоҗунини йейип, униң ичидики тоғачларниң бирини төрткә бөлүп уштуп қойди. – Кәл, қизим, кәмбәғәлниң бир тойғини, бай болғини дәйду. Қени, алдиримай олтирип, қосиғиңни тойғизивал. Момаң ахшамлиққа аччиқ-чүчүк аш етип қойидиған болди. Қараңғу чүшүп, әл айиғи бесилғанда сени өйгә елип кетимән.

Назугум йумшақ тоғач билән қайнақ чайни раһәтлинип ичти, пешаниси билән бойунлиридин үнчидәк йалтирлиған тәрләр чиқти.

- Далада йалаң-йопуқ жүрүп тазиму музлапсәндә. Һелиму худа сақлап үшшүп қалмапсән, - деди бовай қапақтики чайниң йерими түгигәндә сөз башлап. - Өзәң әсли қәйәрдин болисән, қизим?

-Қәшқәрдики Булақ бешидин – деди Назугум.

-Һә, толиму жирақтин кәпсәнкәндә, қизим... Манҗурлар Қәшқәр тәрәптин миңлиған қизларни палап Илиға әкәпту дегән параңлар тарқиливеди, шу гәпләр раст екәндә. Ата-анаң болғеди?

- Анам кичик чеғимда өлүп кәткән екән. Атам бар. Униң бой-турқиму, чирай-шәклиму силигила охшатти. Байа силини көргәндә атам есимға кәлди...

- Көп җапалар тартипсән, қизим. Амма мундақ еғир күнләр һәммимизниң бешиға чүшти. Мана бизму Ақсудин болимиз...

(давами бар)

- Бизниң Ақсудинма, бова? – Назугум бу сөзини аңлиғанда йеқин қериндиши тепилип қалғандәк хошал болуп кәтти. Чүнки теғида бөриләр, шәһәр-йезилирида манҗур-қалмақлар һөкүмранлиқ қиливатқан бу чәт йезида өзиниң жутдишинила әмәс, һәтта башқа уйғурларни учритимән дәп ойлимиған еди.

- Һә, шу Ақсудин, қизим. Тегини сүрүштүрсәк һәммимизниңла йилтизи бир йәрдин чиқиду. Буниңдин атмиш-йәтмиш жил илгәрки манҗур-хитайлар бизниң ата-бовилиримизниму саңа охшаш, мошу тәрәпләргә палап өзлири үчүн ашлиқ, мал-варини үчүн йәм-боғуз тәргүзгән екән. Шуниң бу йақи бизни немә күнләрни баштин кәчүрмиди дәйсән? Ата-анимиз шунчә жил йашиған болсиму, бәри бир бу йәрләргә үгинәлмәй Ақсу шәһирини арзу қилип, дунийадин өтти. Биз болсақ әшу ата-анилиримизниң қәбрини житимсиратмай қериватимиз. Чоң оғлум буниңдин жигирмә бәш жил илгири Ақсуға кетимән дәп Ғулҗиға бериведи, манҗурлар бир нәччә жигитләр билән алванға тутуп сепил соқтурғили ичкиригә елип кетипту, йенип кәлмиди. Кәлгәнләрдин сүрүштүрсәм, там бесип өлүп кетипту. Биз һәтта униң өлүгиниму көрмидуқ. Бизму башқа уйғурларға охшаш җан қачуруп тағ йақилап, ғәрипкә силҗип мошу мошу йәрләрдә маканлап қалдуқ. Сән қечип келиватқан йолниң тағ бағридики парчә-парчә мәлиләрниң көпчилиги дегидәк, әшу бир заманларда Алтишәһәр тәрәпләрдин паланған уйғурлар макан қилип гүлләткән жутлар. Шуңлашқа бу тәрәпләрдик бәзи мәлиләрниң атлириму, у тәрәптики жутларниңкигә охшаш.

(давами бар)

Xerite korush